אַ טשיקאַווע בוך איז אַרויס אין תּל-אָבֿיבֿ — די דראַמאַטישע פּאָעמע "סטאַלין און מיכאָעלס" פֿון אַהרן ווערגעליס. דאָס בוך איז כּולל דרײַ נוסחאָות פֿון אָט דעם ווערק: דער ייִדישער אָריגינאַל, ווי ער איז דערשינען אין איינעם פֿון די לעצטע נומערן פֿון דעם מאָסקווער זשורנאַל "סאָוועטיש היימלאַנד" (נומ’ 3, 1990); איבערזעצונגען אויף רוסיש און דײַטש פֿון דעם דיכטער לעוו בערינסקי. אין די דרײַ שפּראַכן ווערט געבראַכט אויך בערינסקיס אַרטיקל "אַפּאָלאָגיע פֿון אַ רשע".
איך מוז גלײַך זאָגן, אַז מײַן אייגענע אָפּשאַצונג פֿון אַהרן ווערגעליסן איז גאָר ניט אַפּאָלאָגעטיש. ווערגעליס, דער רעדאַקטאָר פֿון "סאָוועטיש היימלאַנד", איז געווען, בלי-ספֿק, אַ טאַלאַנטירטער און בכלל פֿעיִקער מענטש, אָבער אַ רשע איז ער אויך געווען. אַן אַלטע מיטאַרבעטערין אין דער רעדאַקציע האָט מיר אַ מאָל געזאָגט: "ווערגעליס האָט ליב קעץ, הינט און קינדער, אָבער מענטשן האָט ער פֿײַנט". צום יונגן דור — און לעוו בערינסקי האָט געהערט צום יונגן דור — האָט ער זיך אויך באַצויגן כּמעט אַזוי גוט, ווי צו קעץ, הינט און קינדער. איך ווייס עס פֿון מײַן אייגענער דערפֿאַרונג סוף 1980ער און אָנהייב 1990ער יאָרן. אָבער איך בין ניט זיכער, אַז דאָס מאַכט ווערגעליסן פֿאַר אַ גדול-בישׂראל.
אין מײַנע אויגן איז ווערגעליס אין גאַנצן געפֿאַלן, ווען איך האָב איבערגעלייענט זײַן מסירה, אָנגעשריבן אין דעצעמבער 1949. פֿאַר די, וואָס קענען רוסיש, איז דער טעקסט צוטריטלעך אין http://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/68544. אין דעם דאָזיקן לאַנגן "אַנאַליז" מאַכט ער מיט דער בלאָטע גלײַך די שרײַבער פֿונעם עלטערן דור: דוד בערגעלסאָן, פּרץ מאַרקיש, דער נסתּר און אַנדערע, און פֿאַרגעסט אויך ניט וועגן די אַמעריקאַנער שרײַבער ה. לייוויק און דוד אָפּאַטאָשו.

וולאַדימיר פֿראָמער.
"דער בעכער פֿון ביטערגראָז".
מאָסקווע–ירושלים׃ "גשרים", 2012.


דער נײַער ראָמאַן פֿונעם רוסיש–ישׂראלדיקן שרײַבער וולאַדימיר פֿראָמער באַהאַנדלט אין דער בעלעטריסטישער פֿאָרעם די געשיכטע פֿון דער ציוניסטישער באַוועגונג פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה. דער הויפּט־העלד פֿונעם ראָמאַן איז וויטאַלי־וויקטאָר־חיים אַרלאָזאָראָוו, דער פּאָליטישער אָנפֿירער פֿון דער סוכנות (די ייִדישע אַגענץ). חוץ אים, טרעפֿט זיך דער לייענער מיט גאָר פֿאַרשידענע אַנדערע פּערזענלעכקייטן פֿון יענער תּקופֿה, סײַ ייִדישע און סײַ ניט־ייִדישע׃ וולאַדימיר-זאבֿ זשאַבאָטינסקי, דוד בן־גוריון, פּינחס רוטענבערג, חיים ווײַצמאַן, מאַרטין בובער, ווי אויך דער רוסישער רעוואָלוציאָנער־טעראָריסט און ליטעראַט באָריס סאַווינקאָוו, די שרײַבערין נינאַ בערבעראָוואַ, און אַפֿילו מאַגדאַ געבעלס, די פֿרוי פֿון היטלערס פּראָפּאַגאַנדע־מיניסטער.
פֿראָמער איז קודם־כּל פֿאַראינטערעסירט אין די אינטעלעקטועלע חילוקי־דעות און פּאָליטישע וויכּוחים, וואָס די אָנהענגער פֿון פֿאַרשידענע ציוניסטישע בראַנזשעס האָבן געפֿירט צווישן זיך וועגן דער צוקונפֿט פֿונעם ייִשובֿ און פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. דער ראָמאַן איז אינטערעסאַנט ווי אַ פּרוּוו צו דערציילן אָט די קאָמפּליצירטע געשיכטע פֿון אַ "רוסישן" שטאַנדפּונקט.
דעם מחברס סימפּאַטיע איז אויף דער זײַט פֿון די ייִדישע פּאָליטישע טוער פֿון דער רוסישער אינטעליגענץ, אַזעלכע ווי: אַרלאָזאָראָוו, זשאַבאָטינסקי, רוטענבערג. זיי געהערן צו דער סמעטענע פֿון דער ציוניסטישער באַוועגונג, בעת דער פּוילישער ייִד דוד בן–גוריון איז אויסגעמאָלט, להיפּוך, ווי אַ קליין–שטעטלדיקער טיפּ מיט ריזיקע אַמביציעס, אָבער מיט אַ קנאַפּער אינטעלעקטועלער אַמוניציע.

די ייִדישע אידיאָמאַטיק איז אַ גאָר רײַכע און האָט באַגײַסטערט סײַ די געלערנטע, סײַ סתּם ליבהאָבער פֿון דער שפּראַך אָנהייבן זאַמלען ווערטלעך, אידיאָמען און אויסדרוקן. כּלערליי זאַמלונגען האָט מען פֿאַרעפֿנטלעכט אין זשורנאַלן און בוכפֿאָרם. אין מרדכי ספּעקטאָרס זשורנאַל "דער הויזפֿרײַנד" האָט איגנאַץ בערנשטיין (1836—1909), דער גרויסער זאַמלער פֿון ייִדישע און פּוילישע שפּריכווערטער, געדרוקט זײַנע ערשטע זאַמלונגען אויף ייִדיש. זײַן בוך פֿון ווערטלעך, אַרויס אין 1908, האָט געדינט ווי אַ מוסטער פֿאַר אַנדערע זאַמלער פֿון ייִדישע ווערטלעך.
מע דאַרף נאָר אַ קוק טאָן אינעם דײַטשן זשורנאַל "מיטטײַלונגען צור ייִדישען פֿאָקלסקונדע" (ידיעות פֿון ייִדישן פֿאָלקלאָר), רעדאַקטירט פֿון ד״ר מאַקס גרונוואַלד, פֿאָלקלאָריסט און ראַבינער פֿון דער ווינער קהילה, צו זען ווי פּאָפּולער ס׳איז געווען צו זאַמלען ייִדישע ווערטלעך פֿאַר דער דײַטש־ייִדישער באַפֿעלקערונג. אינעם צווייטן נומער פֿון 1906, האָבן פֿינף מחברים אָפּגעדרוקט "שפּריכווערטער און רעדנסאַרטן" פֿון רוסלאַנד, פּוילן און אונגערן.
פֿון ראָהאַטשעף האָט דער פּראָדוקטיווער זאַמלער הרבֿ ש. ביילין, וואָס זײַנע זאַמלונגען פֿון וויצן האָט מען נאָך געלייענט אינעם זשורנאַל "סאָוועטיש היימלאַנד" 70 יאָר שפּעטער, ממשיך געווען צו דרוקן ווערטלעך פֿון זײַנע זאַמלונגען:
"אויף אַן אײַנעבויגענעם בוים, שפּרינגען ציגן."
"געלט פֿאַרגייט און חכמה באַשטייט."
"זי מעג שוין הערן קלעזמער: בײַ איר איז שוין נאָך שלושים." (דאָס הייסט, דאָס "מיידל" איז שוין עלטער ווי מע מיינט).

מיכאַיִל קיזילאָוו.
קרימער יהודה׃ בילדער פֿון דער געשיכטע פֿון ייִדן, כאַזאַרן,
קאַראַיִמער און קרימטשאַקעס
אין קרים פֿון אַנטיקישער תּקופֿה
ביז הײַנטיקע טעג.
סימפֿעראָפּאָל׃ "דאָליאַ", 2011


דער האַלב–אינדזל קרים פֿאַרנעמט אין דער ייִדישער געשיכטע אַ גאָר חשובֿ אָרט. אין דער הקדמה צו זײַן בוך מאַכט מיכאַיִל קיזילאָוו אַ פֿאַרגלײַך צווישן קרים און ארץ–ישׂראל׃ דאָ און דאָרט האָבן ייִדן געוווינט זינט אוראַלטע צײַטן; ביידע געגנטן האָבן געהערט צו די אייגענע וועלט־אימפּעריעס — די ביזאַנטישע און די אָסמאַנישע. דער ייִדישער ייִשובֿ סײַ אין קרים סײַ אין ארץ־ישׂראל, איז געווען אַ געמיש פֿון פֿאַרשידענע עדות; און אינעם 20סטן יאָרהונדערט האָט מען זיך גענומען צו שאַפֿן דאָרט ייִדישע אויטאָנאָמע טעריטאָריאַלע איינסן אויפֿן יסוד פֿון לאַנד־ווירטשאַפֿטלעכע קאָלאָניעס. דערצו נאָך איז דער קלימאַט און די לאַנדשאַפֿט אין קרים ענלעך אויף ארץ־ישׂראל׃ ים, בערג, און אַ סך ניט־באַוווינטע שטחים.
קיזילאָוו איז אַ יונגער ייִדישער היסטאָריקער פֿון קרים, וואָס האָט באַקומען אַ דאָקטאָראַט אין געשיכטע פֿון אָקספֿאָרדער אוניווערסיטעט. ער איז אַ מחבר פֿון צוויי וויסנשאַפֿטלעכע ביכער אויף ענגליש וועגן די קאַראַיִמער אין קרים און גאַליציע. אין זײַן נײַעם רוסישן בוך מאַכט ער אַ פּרוּוו צו דערציילן אין אַ פּאָפּולערן אופֿן, אָבער אויף אַ געהעריקן וויסנשאַפֿטלעכן ניוואָ, די גאַנצע לאַנגע געשיכטע פֿון ייִדן אין קרים.

"איפֿה התיאטרון היהודי?", וווּ געפֿינט זיך דער ייִדישער טעאַטער? פֿרעגט מיך איינער נישט ווײַט פֿון די בילעטן-קאַסעס אין "בית ציוני אַמריקה" אין תּל-אָבֿיבֿ (הײַנט רופֿט מען דעם זאַל "ZOA תּל אָבֿיבֿ", זינט ער איז אַריבער פֿון ‘ציוניסטישע’ צו פּריוואַטע הענט). ער טוט אָן אויף זיך אַ שמייכל בשעת איך ענטפֿער, און טײַטלענדיק מיטן פֿינגער, פֿרעגט ער ווידער: "היידישפּיל נמצא שמה?", דער ייִדישפּיל געפֿינט זיך דאָרט?
אַרײַנגעגאַנגען אין זאַל, וואָס אָט-אָט ווערט ער פֿול געפּאַקט, הער איך, ווי איין עלטערע פֿרוי זאָגט צום עלטערן מאַן אָנווײַזנדיק אויף מיר: "אָ, אָט נאַ דיר אַ יונגער־מאַן וואָס פֿאַראינטערעסירט זיך מיט ייִדיש!". איך בין אייגנטלעך נישט געווען דער איינציקער רעלאַטיוו יונגער־מאַן, וואָס איז בײַגעווען דאָרט. אָבער עס האָט זיך געשאַפֿן אַזאַ מין סיטואַציע: דער עולם האָט זיך ווי צעטיילט אויף צוויי עיקרדיקע גרופּעס — די אמתע חסידים פֿון ייִדישן טעאַטער און די, וואָס די ערשטע גרופּע (די "חסידים") האָט זיי מיטגעשלעפּט מיט זיך אין טעאַטער. האָט די ערשטע גרופּע געמוזט כּסדר באַרעכטיקן און דערקלערן דער צווייטער גרופּע דעם ווערט און דעם זינען פֿון דער גאַנצער אונטערנעמונג.
אָבער תּל-אָבֿיבֿ, די ערשטע העברעיִשע שטאָט אין דער וועלט, האָט גאַנץ ערנסט אויפֿגענומען דעם פֿאַקט, אַז מע שטעלט פֿאָר אַ נײַע קאָמעדיע בײַם ייִדישן טעאַטער. אַזעלכע באַקאַנטע פֿיגורן פֿון דער העברעיִשער קולטור, ווי חנן יובֿל און דאַני סאַנדערסאָן האָט מען געקאָנט זען צווישן דעם עולם; די חשובֿע צײַטונג "האָרץ" האָט אין יענעם אָוונט זיך פֿאַרגינט צו שיקן איר לאַנג-יאָריקן טעאַטער-קריטיקער מיכאל הענדלזאַלץ צו רעצענזירן די נײַע פֿאָרשטעלונג; און ווי געזאָגט, איז קיין ליידיק אָרט נישט געווען. דער "האָרץ" קריטיקער, הענדלזאַלץ, האָט זיך אַליין באַשריבן אין זײַן אַרטיקל (האָרץ 12\06\24) ווי "דער איינציקער צוקוקער צווישן דעם עולם, וואָס האָט נישט געפּלאַצט פֿאַר געלעכטער פֿון אילן דאַרס און יעקבֿ באָדאָס וויצן; זיי קלינגען ערגער אויף ייִדיש, ווי אויף ענגליש".

מתן חרמוני. היברו פּבלישינג קומפּני.
כּנרת, זמורה־ביתן, 2011

מתן חרמוני, אַ ישׂראלדיקער שרײַבער און אַ פֿאָרשער פֿון ייִדישער ליטעראַטור, האָט זיך געווענדעט אין זײַן ערשטן ראָמאַן צו אַ טעמע, וואָס איז עד־היום געווען כּמעט ווי ניט־דערטאַפּט אין דער העברעיִשער ליטעראַטור׃ דער ייִדישער ניו־יאָרק אינעם ערשטן טייל פֿון 20סטן יאָרהונדערט. עס איז ממש אַ חידוש, פֿאַרוואָס האָט דער גרעסטער אין דער וועלט ייִדישער כּרך אַזוי ווייניק אינטערעסירט די גאַנצע העברעיִשע ליטעראַטן.
חרמוניס ראָמאַן איז געבויט אַרום דעם לעבן פֿון אַן אויסגעטראַכטן אַמעריקאַנער ייִדישן מחבר מיטן נאָמען מרדכי שוסטער. ווי עס איז מודיע זײַן ביאָגראַפֿישער אַרטיקל כּלומרשט אין זלמן רייזענס "לעקסיקאָן", איז ער געבוירן געוואָרן אין 1888 און געקומען קיין אַמעריקע אינעם עלטער פֿון פֿופֿצן יאָר (שוין ווי אַ יתום) און האָט געאַרבעט ווי אַ זעצער אינעם פֿאַרלאַג "היברו פּאַבלישינג קאָמפּאַני" אין ניו־יאָרק. ער האָט זיך קונה שם געווען מיט אַ ביכער־סעריע "מיס אַנני פּיידזש", און דערנאָך פֿאַרעפֿנטלעכט אַ ריי שונד־ראָמאַנען און אַ היפּשע צאָל פּיעסעס. דער פּסק־דין פֿונעם "לעקסיקאָן" איז געווען נעגאַטיוו׃ "אָבער זייער קוואַליטעט איז פֿון אַ נידעריקער מדרגה".
חרמוני עפֿנט זײַן ראָמאַן מיט דער סצענע פֿון שוסטערס אָרעמער לוויה אינעם שטעטל סאַראַטאָגאַ–ספּרינגס, שטאַט ניו–יאָרק. דער גאַנצער עולם באַשטייט פֿונעם אָרטיקן בריוון־טרעגער, דעם מילכיקן, דעם גערטנער און דער קראַנקן־שוועסטער. די אַמאָליקע ברויזנדיקע אַמעריקאַנער ייִדישע ליטעראַטור איז מער נישטאָ, און קיינער געדענקט מער ניט דעם מחבר, מרדכי שוסטער.

עס טרעפֿט זיך ניט זעלטן, אַז ווען אַ קינסטלער מאַכט פֿון עמעצן אַ פּאָרטרעט, זעט דער פּאָרטרעט אויס שענער פֿונעם מענטשן. די אַלע קנייטשן אינעם גערונצלטן פּנים האָט מען אויסגעגלעט, די קרומע נאָז — אויסגעגלײַכט. ס׳רובֿ מענטשן, וואָס מע האָט זיי אויף אַזאַ אופֿן פֿאַרשענערט און פֿאַרבעסערט, וועלן זיך געוויס ניט באַקלאָגן. אַזוי אויך קען אונדזער ייִדיש־וועלט האָבן נאָר איין טענה צו דעם פֿראַנצויזישן דאָקומענטאַר־פֿילם "נײַע ייִדישע קולטור" — די כּלה איז צו שיין!
אַזאַ פֿײַן בילד פֿון דער הײַנטיקער ייִדישער קולטור האָט נאָך קיינער ניט געמאַכט. דער רעזשיסאָר, דוד אונגער, וואָס האָט געשריבן דעם סצענאַר צוזאַמען מיט דער באַקאַנטער ייִדישער ליטעראַטור־פֿאָרשערין רחל ערטל, האָט געוווּסט זיך אָפּצוהיטן פֿון די אַלע שאַבלאָנען און דעם נאָסטאַלגישן סענטימענטאַליזם, וואָס דער עולם ריכט זיך צו זען, ווי באַלד עס רעדט זיך וועגן ייִדיש. צום ערשטן מאָל זעען מיר דאָ ייִדיש ווי אַ שפּראַך פֿון יונגע אַוואַנגאַרדיסטישע קינסטלער, אין דער מוזיק, אין טעאַטער, פֿילם, פּאָעזיע, ווי אויך אין דער מאָלערײַ. דאָ זעט מען, אַז ייִדיש איז ניט אַלט און אויסגעדראָשן, נאָר נײַ, סאָפֿיסטיקירט, אין דער מאָדע. די גרויסשטאָטישע לאַנדשאַפֿט פֿון וואָלקן־קראַצערס און ניו־יאָרקער גאַסן באַגלייטן אַ שטראָם פֿון מאָדערניסטישע מאָלערײַען און עקספּערימענטאַלער מוזיק. די קינסטלער אַליין ברענגען זייער מערקווערדיקע פּערספּעקטיוו און פֿרישע געדאַנקען אין אויסצוגן פֿון אינטערוויוען. דער דאָזיקער צוגאַנג פֿאָרצושטעלן ייִדיש איז אין גאַנצן נאָוואַטאָריש; ס׳איז אַליין אַ ראַדיקאַלער אַקט און אַ גרויסער אויפֿטו צו גיין קעגן די אײַנגעשטעלטע סטערעאָטיפּן, וואָס הערן ניט אויף צו ברענגען שאָדן.

דער נאָמען אליעזר פֿרענקעל איז אפֿשר נישט באַקאַנט דער ברייטער ייִדיש־וועלט, אָבער אין דער ענגער רומעניש־ייִדישער ליטעראַרישער סבֿיבֿה, אין וועלכער איך בין אויסגעוואַקסן, איז ער געווען אַ וויכטיקע פּערזענלעכקייט. ווען מע גיט צו צו דער סבֿיבֿה דעם אַדיעקטיוו "טעריטאָריאַליסטישע...", ווערט זי נאָך קלענער. ער, און זײַן דעמאָלטדיקע פֿרוי וויטע, זענען אײַנגעשטאַנען בײַ אונדז אין בראָנקס, און בעת מײַנע וויזיטן קיין ישׂראל, בין איך תּמיד צוגעפֿאָרן אים צו באַזוכן. זײַן דירה אין אַשקלון האָט ער אָנגעפּאַקט מיט ביכער אויף כּלערליי שפּראַכן — ייִדיש, העברעיִש, פֿראַנצויזיש און רומעניש — און האָט אָפּגעשפּיגלט זײַן ביבליאָפֿיליע; מע קען עס אַפֿילו אָנרופֿן ביבליאָמאַניע. פֿרענקעלס געדרוקטע עסייען זענען צעוואָרפֿן אין פֿאַרשיידענע צײַטשריפֿטן, האָט דער "פֿאָנד אויפֿן נאָמען פֿון יעקבֿ גראָפּער" אין ישׂראל געטאָן אַ מיצווה און זיי צונויפֿגענומען אין איין צוויי־שפּראַכיקן (ייִדיש/העברעיִש) באַנד "אליעזר פֿרענקעל: אַן אָפּקלײַב פֿון זײַנע שריפֿטן און פֿון אַרטיקלען וועגן אים".
פֿון ד״ר יאַנקו שעכטערס אַרײַנפֿיר־וואָרט (פֿריִער אָפּגעדרוקט אין "אויפֿן שוועל") דערוויסן מיר זיך אַ ביסל וועגן אליעזר פֿרענקעלס לעבן. ער איז געבוירן געוואָרן אין 1920 אין פּאָדעלוי, לעבן יאַס. זײַן טאַטע איז געווען אַ מלמד. אין 1940 איז ער געווען אַ לערער פֿון ייִדיש און ייִדישער ליטעראַטור אין אַן "אָרט"־שול אין יאַס, און האָט אַרויסגעגעבן אַ לערנבוך פֿאַר שפּראַך. אַפֿילו בעת דער מלחמה האָט ער אין דער זעלבער שטאָט ווײַטער געלערנט די ייִדישע ליטעראַטור און שפּראַך מיט אַ צאָל יונגע־לײַט. ער האָט מיטגעמאַכט די מלחמה אין יאַס און דערנאָך זיך אַרײַנגעוואָרפֿן אין דער טעריטאָריאַליסטישער באַוועגונג פֿון דער "פֿרײַלאַנד־ליגע", מיט ד״ר יצחק־נחמן שטיינבערג בראָש.

Bernard Wasserstein.
On the Eve:
The Jews of Europe
Before the Second World War.
New York: Simon and Schuster,
2012

אינעם אָנהייב פֿון זײַן בוך צעטיילט דער מחבר דאָס גאַנצע אייראָפּעיִשע ייִדנטום צווישן ביידע וועלט־מלחמות אויף פֿיר טיילן, אין הסכּם מיט זייער פּאָליטיש־געאָגראַפֿישן מצבֿֿ׃ מערבֿ־אייראָפּעיִשע דעמאָקראַטיעס, נאַציסטישע דײַטשלאַנד, מיטל־ און מיזרח־אייראָפּעיִשע נאַציאָנאַליסטישע דיקטאַטורן, און דעם סאָוועטן–פֿאַרבאַנד. אין יעדן טייל האָבן ייִדן געהאַט אייגענע צרות, סײַ ווי אַ רב–ישׂראל, סײַ ווי כּלל־ישׂראל; אָבער אומעטום — אַזוי ווײַזט אָן וואַסערשטיין אין זײַן עיקר־טעזיס — איז דאָס ייִדישע לעבן געגאַנגען באַרג־אַראָפּ. די סיבות זײַנען דערצו געווען פֿאַרשיידענע׃ אַסימילאַציע, אַנטיסעמיטיזם, נידעריקע געבורטיקייט, סטאַליניסטישע רדיפֿות...
נאַטירלעך, אַז דער מצבֿ בײַ ייִדן איז געווען אַ זייער פֿאַרשיידענער אין אָט די פֿיר טיילן. נאָך דער ערשטער וועלט־מלחמה האָבן זיך באַזונדערע סעגמענטן פֿונעם אייראָפּעיִשן ייִדנטום גענומען דערווײַטערן איינער פֿונעם אַנדערן. די שפּאַלטונגען זײַנען דורכגעגאַנגען ניט נאָר פּאַזע די פּאָליטישע גרענעצן, הגם זיי זײַנען געוואָרן אַלץ מער געשלאָסן פֿאַר ייִדן. נאָך טיפֿער זײַנען געוואָרן די אינעווייניקע חילוקי־דעות׃ צווישן וועלטלעכע און רעליגיעזע, צווישן קאָמוניסטן און ציוניסטן, צווישן אָרעמע און רײַכע, צווישן מערבֿ און מיזרח.

Val Vinokur.
The Trace of Judaism:
Dostoevsky, Babel, Mandelstam, Levinas.
Evanston, Ill.
Northwestern University Press, 2008.

ייִדישע אינטעליגענץ האָטּ ליב דאָסטאָיעווסקין. ניט געקוקט אויף זײַן אויסגעשפּראָכענער שׂינאת־ישׂראל, וואָס קומט אַרויס בולט אי אין זײַן פּריוואַטער קאָרעספּאָנדענץ, אי אין זײַנע געדרוקטע טעקסטן, איז דאָסטאָיעווסקי געווען אפֿשר דער סאַמע פּאָפּולערער רוסישער קלאַסיקער ניט נאָר בײַם אַסימילירטן רוסיש–ייִדישן עולם, אָבער אויך בײַ פֿרומע ייִדן ווי, למשל, אַהרן שטיינבערג און אַפֿילו בײַ ציוניסטן און העבראַיִסטן, ווי יוסף־חיים ברענער. אויף ייִדיש זײַנען דאָסטאָיעווסקיס ראָמאַנען אַרויס אין פֿאַרשידענע איבערזעצונגען אין בערלין, וואַרשע און ניו־יאָרק (הגם ניט אין סאָוועט־רוסלאַנד, וווּ מען האָט אים געהאַלטן פֿאַר טריף־פּסול!).
די ייִדישע ליבע צו דאָסטאָיעווסקין הייבט זיך אָן נאָך בעת זײַן לעבן. דער אַנטוישטער משׂכּיל אַבֿרהם־אורי קאָוונער האָט אָנגעשריבן דעם באַרימטן רוסישן שרײַבער אַ בריוו פֿון סיביר, וווּ מען האָט אים פֿאַרשיקט פֿאַר באַגנבֿענען אַ באַנק. קאָוונער האָט זיך געחידושט, ווי אַזוי פּאָרט זיך בײַ דאָסטאָעווסקין זײַן אַלמענטשלעכער הומאַניזם מיט דער שׂינאה צו דעם ייִדישע פֿאָלק. דאָסטאָיעווסקי האָט אים געענטפֿערט גאַנץ פֿרײַנדלעך, און סוף־כּל־סוף איז קאָוונער געוואָרן אַ קריסט און האָט זיך קונה־שם געווען אין דער רוסישער זשורנאַליסטיק.

מיט אַ שטיקל צײַט צוריק האָב איך געמאַכט אַן אינטערנעץ-אינטערוויו מיט ניקלאַס אָלניאַנסקי, דער ייִדישיסט פֿון שוועדן און מיטגרינדער פֿון דער שוועדישער ייִדיש-מעטאַל גרופּע "דיבוקים" (זע: עדי מהלאל, סעפּטעמבער 9, 2011). אָט איז יענער אינטערוויו, כאָטש מיט אַ פֿאַרשפּעטיקונג, אָבער "בעסער שפּעטער, ווי קיינמאָל נישט", ווי מע זאָגט:


דערצייל אַ ביסל וועגן דעם הינטערגרונט פֿון אײַער גרופּע?
איך און מײַן ווײַב אידאַ זײַנען ביידע מוזיקער און האָבן שוין לאַנג געשמועסט וועגן גרינדן אַ גרופּע צוזאַמען, אָבער מיר האָבן ניט געוווּסט פֿון וואָס אָנצוהייבן. די איינציקע זאַך, וואָס מיר האָבן יאָ געוווּסט איז געווען, אַז מיר זײַנען ניט פֿאַראינטערעסירט אין שאַפֿן אַ געוויינטלעכן פּראָיעקט. איין מאָל האָט אידאַ געזאָגט: "פֿאַר וואָס מאַכן מיר ניט קיין מעטאַל־גרופּע אויף ייִדיש?" און די אידעע איז מיר טאַקע געפֿעלן געוואָרן, ווײַל איך בין אַ גרויסער ליבהאָבער אי פֿון ייִדיש אי פֿון מעטאַל. מיר האָבן נאָך דעם אָנגעקלונגען אונדזער אַלטן חבֿר, מאַגנוס וואָלפֿאַרט, וואָס איז אַ פֿאַנטאַסטישער מוזיקער און די גרופּע "דיבוקים" איז געבוירן געוואָרן.

אָלגאַ מינקינאַ. "בני רחל"׃
ייִדישע דעפּוטאַטן אין דער רוסישער אימפּעריע, 1772—1825.
מאָסקווע, "נלאָ", 2011


דאָס ערשטע פֿערטל פֿונעם 19טן יאָרהונדערט, די תּקופֿה פֿונעם צאַר אַלעקסאַנדער דעם ערשטן, האָט ביז לעצטנס אַרויסגערופֿן אַ קנאַפּן אינטערעס בײַ די היסטאָריקער פֿונעם רוסישן ייִדנטום. עס האָט זיי געפֿעלט אַ "מײַסטער–נאַראַטיוו", וואָס זאָל אײַנאָרדענען פֿאַרשיידענע געשעענישן און אַרײַנברענגען אין זיי אַ היסטאָרישע לאָגיק.
ווען די מלכּה יעקאַטערינאַ האָט צווישן 1772 און 1795 פֿאַרכאַפּט ווײַסרוסלאַנד, ליטע, אוקראַיִנע און מיזרח־פּוילן, האָט רוסלאַנד באַקומען די גרעסטע אין דער וועלט ייִדישע באַפֿעלקערונג פֿון בערך איין מיליאָן נפֿשות. יעקאַטערינאַ האָט פֿאַר זיי אײַנגעשטעלט אַ מין רעזערוואַציע אין דער פֿאָרעם פֿון תּחום־המושבֿ און אײַנגעפֿירט אַנדערע באַגרענעצונגען לגבי זייער לעבן און טעטיקייט. מיט געוויסע ענדערונגען איז זיך דער דאָזיקער פּאָליטישער סדר אָנגעגאַנגען ביז דער פֿעברואַר־רעוואָלוציע פֿון 1917.
ווען מען לייענט רוסיש־ייִדישע היסטאָריקער, סײַ די אַלטע, אַזעלכע ווי שמעון דובנאָוו און יולי געסען, סײַ די נײַע, אַזעלכע ווי דזשאָן קליר, מײַקל סטאַניסלאַווסקי, בנימין נייטענס און יונתן פֿרענקעל, שאַפֿט זיך אַן אײַנדרוק, אַז צווישן די יאָרן 1800 און 1825 איז געווען אַ לאַנגע הפֿסקה. ערשט מיטן אויפֿשטײַג אויפֿן רוסישן טראָן פֿונעם נײַעם צאַר ניקאָלײַ דעם ערשטן האָט זיך אָנגעהויבן דער נײַער אַקט פֿון דער רוסיש־ייִדישער היסטאָרישער דראַמע.