שוין דאָס ערשטע ליד אין ביילע שעכטער-גאָטעסמאַנס "אַ ווינקל גאַנצקייט: לידער און צייכענונגען" גיט איבער דעם טאָן פֿון דער גאַנצער זאַמלונג. "אָוונט איז געווען (אַ בילד אין אַקוואַרעל)" שפּיגלט אָפּ די פֿליסיקייט סײַ פֿון אירע לידער, סײַ פֿון אירע בילדער. ביידע דריקן אויס אַ באַוועגונג פֿון עמאָציע און גײַסט. דאָס ליד מאַכט אַ פֿאָטאָגראַפֿישן רושם, אַזוי ווי אַ פֿילם אין אַקוואַרעל׃ דער אַרויסקוק פֿון דער פּאָעטעסע וואָס שטייט בײַם פֿענצטער, איז "פֿאַרענגט" געוואָרן. זי סטאַרעט זיך צו זען דעם דרויסן. די הײַזער הייבן זיך און נידערן זיך. זייערע "ליכטלעך" ציִען זיך און רינען, אַזוי ווי וואַסער "אינעם ים פֿון שוואַרצקייט". מען פֿילט דעם אומעט פֿון דער דיכטערין דורך די באַוועגונגען וואָס זי מאָלט מיט אירע ווערטער. אָבער ס׳איז אַ "זיסער אומעט אין יונגן בענקען". אָט די שורה וואָס שליסט דאָס ליד שטעלט פֿאָר די אַטמאָספֿער פֿון דער גאַנצער זאַמלונג — די לידער און די סקיצעס.

די צייכענונגען אין בוך, פּונקט ווי אירע לידער, זענען פֿול מיט באַוועגונג. אירע לאַנדשאַפֿטן און ביימער גיסן זיך אויס אויפֿן בלאַט, און אין די צייכענונגען פֿון מענטשן באַוועגט מען זיך אויך; זיי האַלטן אין מיטן

די ווערטער "טשערנאָוויץ" און "ייִדיש" קומען צוזאַמען, בדרך-כּלל, ווען די רייד גייט וועגן דער היסטאָריש-וויכטיקער טשערנאָוויצער קאָנפֿערענץ, וואָס האָט זיך אָפּגעשפּילט אין אויגוסט 1908. הונדערטער מאָל האָט מען שוין דערציילט און איבערדערציילט, ווי אַזוי דעמאָלט, מיט 104 יאָר צוריק, האָט מען געהאַלטן רעדעס אויף פֿאַרשיידענע טעמעס און ווי מע האָט סוף-כּל-סוף זיך צונויפֿגערעדט, אַז ייִדיש האָט געוויזן קלאָרע סימנים פֿון אַ (חס-וחלילה ניט "דער") נאַציאָנאַלער שפּראַך.

אָבער מיט דער קאָנפֿערענץ האָט זיך די געשיכטע פֿון ייִדיש אין טשערנאָוויץ ניט פֿאַרענדיקט. אַ סך איז געשען דאָרטן אין די 1920ער און 1930ער יאָרן. אָבער דאָ וויל איך דערמאָנען נאָר וועגן דער צײַט נאָך דער צווייטער וועלט-מלחמה, ווען דווקא טשערנאָוויץ איז באַשטימט געוואָרן ווי דער צענטער פֿון ייִדישער קולטור אין אוקראַיִנע. אין דער שטאָט האָט מען ביזן יאָר 1948 דערלויבט צו האָבן אַ ייִדישע לערנשול (אָדער אַפֿילו צוויי שולן). דעם ייִדישן טעאַטער, וואָס איז פֿאַר דער מלחמה געווען אין קיִעוו, האָט מען אויך "פֿאַרשיקט" אַהין. קיין טשערנאָוויץ האָבן אָנגעהויבן זיך ציִען ייִדישע פּען-מענטשן.

זומער־צײַט 1983 האָט אַ גרופּע יונגע לענינגראַדער ייִדן באַשלאָסן צו פֿאָרן קיין מעזשביזש אויפֿן בעש״טס קבֿר. זיי זײַנען ניט געווען קיין חסידים, און וועגן בעש״ט האָבן זיי זיך דערוווּסט, דער עיקר, פֿון מאַרטין בובערס חסידישע מעשׂיות, וואָס מע פֿלעגט געפֿינען אינעם רוסישן "סאַמיזדאַט". מיט יעדן יאָר איז די גרופּע געוואָרן גרעסער, און די געאָגראַפֿיע פֿון זייערע רײַזעס איז געוואָרן ברייטער.
די פּאָליטיק פֿון גאָרבאַטשאָווס "פּערעסטרויקע" האָט געעפֿנט נײַע מעגלעכקייטן פֿאַר ייִדישער טעטיקייט, און צום סוף 1980ער יאָרן האָט די דאָזיקע באַוועגונג באַקומען האַלב־לעגאַלע פֿאָרמען. די טרײַבקראַפֿט פֿון דער גאַנצער אונטערנעמונג איז געווען דער ייִדישער אַקטיוויסט מיטן נאָמען אליהו דוואָרקין. אונטער זײַן באַגײַסטערטער השגחה האָבן הונדערטער יונגע לענינגראַדער ייִדן צום ערשטן מאָל באַזוכט שטעטלעך פֿון אוקראַיִנע, ווײַסרוסלאַנד און ליטע, זיך באַקענט מיט די לעצטע ייִדישע תּושבֿים, און דערזען מיט זייערע אייגענע אויגן מאָנומענטן פֿון ייִדישער מאַטעריעלער קולטור.

From Revolution to Repression:
Soviet Yiddish Writing 1917—1952.
Edited by Joseph Sherman.
Nottingham: Five Leaves, 2012.


עד־היום שטעלט די סאָוועטישע ייִדישע ליטעראַטור אַ האַרבע פֿאָרשערישע פּראָבלעם. מען ווייסט פּשוט ניט ווי אַזוי אויסצוטײַטשן דעם דאָזיקן פֿענאָמען. אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד זײַנען געווען טעטיק הונדערטער ייִדישע שרײַבער, דיכטער, קריטיקער, זשורנאַליסטן, דראַמאַטורגן, פּאָליטישע פּראָפּאַגאַנדיסטן. עס זײַנען אַרויסגעגאַנגען הונדערטער ביכער און צענדליקער צײַטשריפֿטן, און אַלע אין איינעם בילדן זיי אַ ריזיקן קאָרפּוס פֿון פֿאַרשידענע טעקסטן.
דער קינסטלערישער ניוואָ פֿונעם דאָזיקן קאָרפּוס איז פֿאַרשיידנמיניק, אָבער בלי־ספֿק קאָן מען דערפֿון אויסקלײַבן צענדליקער ווערק פֿון אַ הויכער קוואַליטעט. אַ סך אַ גרעסערע צאָל סאָוועטישע ווערק זײַנען אינטערעסאַנט פֿונעם קולטורעל–היסטאָרישן שטאַנדפּונקט.
אָבער די דאָזיקע קולטור איז געווען שטאַרק אַנגאַזשירט מיט דער קאָמוניסטישער אידעאָלאָגיע. פֿאַר אייניקע מערבֿדיקע קריטיקער מאַכט דאָס דעם גאַנצן פּראָדוקט טריף־פּסול. אַנדערע פּרוּוון דערין אָפּזוכן קערנדלעך פֿון עכטער ייִדישקייט; אפֿשר אויך עלעמענטן פֿון ווידערשטאַנד קעגן דער סאָוועטישער מאַכט, אָדער שפּורן פֿון ביטערקייט און אַנטוישונג אין דעם סאָוועטישן נוסח פֿון סאָציאַליזם. אָבער אַזוי צי אַזוי, האַלט מען, אַז די באַגריפֿן "ייִדיש" און "סאָוועטיש" פּאָרן זיך ניט איינער מיטן אַנדערן.

דער מחבר און אַמאָליקער סאָוועטישער דיסידענט נאַום נים (נחום יעפֿרעמאָוו) באַשרײַבט אינעם דאָזיקן רירעוודיק–שיינעם בוך זײַנע קינדער־יאָרן אין באָגושעווסק, אַ שטעטל אין דער וויטעבסקער געגנט פֿון ווײַסרוסלאַנד. דער שאָטן פֿון דער מלחמה, וואָס האָט חרובֿ געמאַכט דאָס גאַנצע ווײַסרוסישע ייִדנטום און געבראַכט אַ סך צרות פֿאַר אַלע תּושבֿים פֿונעם לאַנד, באַגלייט די דערציילונג אַפֿילו אין סאַמע גליקלעכע מאָמענטן, אָבער פֿאַרשטערט ניט די נאַטירלעכע קינדערשע פֿרייד.
ניט געקוקט אויף אַלע צרות, וואָס זײַנען אויסגעפֿאַלן אויף זײַן גורל, בלײַבט נים אַן אָפּטימיסטישער מענטש. זײַן בוך דערציילט וועגן פֿיר חבֿרים, וועלכע שטאַמען פֿון פֿאַרשידענע שיכטן פֿון דער פּראָווינציעלער סאָוועטישער געזעלשאַפֿט. איינער איז אַן אָרעמער יתום, וואָס איז פֿאַרבליבן אַליין מיט אַן אַלטער באָבען. דער צווייטער איז להיפּוך, דער זון פֿון אַן אָרטיקן סאָוועטישן נאַטשאַלניק און דער דריטער וווינט מיט דער מאַמען, וואָס אַרבעט אויף אַלע כּלים, כּדי צו געפֿינען זיך אַ פּאַסיקן מאַן. דער פֿערטער איז דער דערציילער אַליין, איינער פֿון די געציילטע ייִדן, וואָס זײַנען פֿאַרבליבן אינעם שטעטל נאָכן חורבן. ווי דאָס רובֿ קינדער אינעם שטעטל איז ער אויך אַ יתום, וואָס וואַקסט אָן דעם טאַטן.
דאָס בוך שילדערט געשמאַקע גליקלעכע טעג פֿון קינדערשער פֿרײַהייט, וואָס זײַנען אָנגעפּאַקט מיט כּלערליי שפּיצלעך און לצנות. אָנגעשריבן אויף אַ זאַפֿטיקן רוסישן לשון, באַזאַלצט מיט ווײַסרוסישע ווערטלעך, האָט דאָס דאָזיקע בוך זייער אַ קנאַפּן ייִדישן "אינהאַלט", און דאָך איז דאָס איינע פֿון די רײַכסטע מעמואַרן וועגן סאָוועטישער ייִדישער קינדהייט, וואָס זײַנען אַרויס אויף רוסיש אין די לעצטע יאָרן.

וואָס הערט מען אין ים?
— מע כאַפּט פֿיש!
(אַ פֿאָלקסווערטל)

וועט איר זאָגן: "שטראַם־גראַם", "נישט געשטויגן און נישט געפֿלויגן", "עס הייבט זיך ניט אָן און עס לאָזט זיך ניט אויס", "ס׳אַראַ שײַכות: אונדזער פּרץ, זייער העמינגוועי און פֿיש"... נאָר לאָמיר ניט כאַפּן קיין פֿיש פֿאַר דער נעץ.
אין איינער פֿון אונדזערע פֿאָלקלאָר־עקספּעדיציעס האָבן מיר זיך פֿאַרהאַלטן אויף אַ ווײַלע אין דעם אוקראַיִנישן שטעטל בוטשאַטש. הײַנט וווינען שוין דאָ ניט קיין ייִדן. אַ מאָל איז דאָס געווען אַ ייִדיש שטעטל. דאָ איז געבוירן געוואָרן דער ייִדיש־העברעיִשער שרײַבער, דער געווינער פֿונעם נאָבעל־פּרײַז, ש״י עגנון. ער האָט אַ דערציילונג "מזל דגים" — דאָס מזל פֿון פֿיש, וווּ דער שרײַבער דערמאָנט וועגן אַ באַוווּסטן היסטאָרישן פֿאַקט: די פֿישער פֿונעם שטעטל האָבן זיך צונויפֿגערעדט צו העכערן די פּרײַזן אויף פֿיש. די אָרטיקע ייִדן באַשליסן צו בויקאָטירן די פֿישהענדלער. דער שטעטלדיקער רבֿ האָט צײַטווײַליק באַפֿרײַט די ייִדן פֿון דער פֿליכט צו עסן פֿיש. זיך האַלטן בײַ דער פֿליכט איז אָנגעקומען ניט גרינג, ווײַל מיר ווייסן דאָך, אַז אַ ייִד דאַרף עסן פֿיש לכּבֿוד שבת, פֿאַרן פֿאַסטן יום־כיּפּור און נאָך און נאָך. געפֿילטע פֿיש איז געוואָרן אַ סימבאָל פֿון דער ייִדישער נאַציאָנאַלער קיך און פֿונעם ייִדישן שטייגער. נאָר די באַפֿעלקערונג פֿון בוטשאַטש האָט אויסגעהאַלטן און די פֿישהענדלער האָבן געמוזט זיך אונטערגעבן...
אַפֿילו אויף יענער וועלט וועלן די צדיקים עסן דאָס פֿלייש פֿונעם לעגענדאַרן פֿיש לוויתן.