Natan Sznaider.
Jewish Memory
and the Cosmopolitan Order.
Cambridge, UK: Polity, 2011.


ייִדן זײַנען אַ פֿאָלק פֿול מיט סתּירות׃ ווי מען זאָל זיי ניט באַשרײַבן אין אַלגעמיינע באַגריפֿן, וועט מען אַזוי אָדער אַנדערש עפּעס ניט טרעפֿן ריכטיק. דאָס נײַע בוך פֿונעם ישׂראלדיקן סאָציאָלאָג נתן שנײַדער מאַכט אַ נײַעם פּרוּוו אַרײַנצושרײַבן ייִדן אינעם אַלגעמיינעם גערעם פֿונעם מערבֿדיקן סאָציאַל־פּאָליטישן געדאַנק. שנײַדערס טעאָרעטישע אונטערנעמונג האָט אַ בולט פּראַקטישן ציל׃ צו געפֿינען אַן אָרט פֿאַר "די ייִדן" ווי אַ כּלל אין דער נײַער "אייראָפּעיִשער היים", וואָס האָט זיך אויסגעפֿורעמט נאָכן חורבן און נאָך דער מפּלה פֿון דער קאָמוניסטישער סיסטעם.
פֿאַרן וועגווײַזער אין זײַנע חקירות האָט שנײַדער גענומען די פֿיגור פֿון חנה אַרענדט, אַ דײַטשיש־אַמעריקאַניש־ייִדישע דענקערין, וואָס האָט פֿאַרמאָגט אַ היפּשע השפּעה סײַ אין אייראָפּע, סײַ אין אַמעריקע. זי פֿאַרקערפּערט די מאָדערנע ייִדישע סתּירותדיקייט׃ אַן אידעאָלאָגישע קעגנערין פֿון ציוניזם, איז זי געווען טיף פֿאַרטאָן אין דער ייִדישער וועלט־פּאָליטיק נאָך דער מלחמה. פֿאַר די דײַטשן האָט זי גערעדט ווי אַ קול־מבֿשׂר פֿונעם ייִדישן פֿאָלק, בעת פֿאַרן ייִדישן עולם האָט זי פֿאָרגעשטעלט די אייראָפּעיִשע אַלוועלטלעכקייט. איר אייגענע דערפֿאַרונג בעת די נאַציסטישע רדיפֿות אין דײַטשלאַנד און דעם חורבן, וואָס זי האָט איבערגעלעבט שוין אין אַמעריקע, האָט זי "צוריקגעבראַכט אין דער ייִדישער געשיכטע", זאָגט שנײַדער. אָבער דערבײַ האָט אַרענדט קריטיקירט די ריין־נאַציאָנאַלע לייזונג פֿון דער "ייִדישער פֿראַגע", וואָס זאָל מאַכן ייִדן אַ פֿאָלק ווי אַלע פֿעלקער.

אין משך פֿון די לעצטע פֿינף יאָר איז דער שרײַבער אַלכּסנדר איליטשעווסקי געוואָרן איינער פֿון די באַקאַנטסטע נעמען אין דער הײַנטיקער רוסישער ליטעראַטור. דערבײַ זײַנען זײַנע ווערק ווײַט ניט קיין לײַכטע לעקטור. זיי זײַנען אָנגעפּאַקט מיט פֿילאָסאָפֿישע אידעען און קולטורעלע אַסאָציאַציעס, לאַנגע פּרטימדיקע שילדערונגען פֿון נאַטור און ווײַטגייענדיקע דיגרעסיעס אין דער קולטור־געשיכטע; און דערצו נאָך, באַלאָדן מיט וויסנשאַפֿטלעכע קענטענישן. איליטשעווסקי פֿאַרמאָגט אַן ענציקלאָפּעדישע ערודיציע אויף אַ סך פֿאַרשיידענע שטחים, פֿון טעאָרעטישער פֿיזיק ביז דער געשיכטע פֿונעם רוסישן ליטעראַרישן אַוואַנגאַרד.

דער סאַמע לעצטער ראָמאַן זײַנער הייסט "אַנאַרכיסטן" און דערציילט די געשיכטע פֿון אַ פֿרײַער אַנאַרכיסטישער קהילה ערגעץ טיף אין רוסלאַנד. איליטשעווסקי רופֿט אַנאַרכיע "אַ קלוגער בונד פֿון אויטאָנאָמע פּערזענלעכקייטן" און האַלט זי פֿאַר אַ מין פּאַראַלעלע אומפֿאָרמעלע געזעלשאַפֿט אין מיטן פֿון דער "נאָרמאַלער" מלוכישער סטרוקטור. דער נײַער ראָמאַן איז דער פֿערטער טייל פֿון אַ סעריע, וואָס איז פֿאַראייניקט דורך דער בשותּפֿותדיקער טעמע פֿון זוכענישן פֿון אַן אַלטערנאַטיווער געזעלשאַפֿטלעכער אָרגאַניזאַציע.

האָב איך, הייסט עס, געזען אַ פֿילם אויף אַ ייִדישער טעמע וואָס הייסט אויף ענגליש Mighty Fine און וואָס מיינט מען דערמיט צו זאָגן? דערמיט מיינט מען, אַז אַלץ איז גוט און ווויל און פֿײַן און אין בעסטן אָרדענונג, אָבער ס׳איז נישט פֿײַן. אַפֿילו ווען די משפּחה הייסט פֿײַן. האָבן מיר דאָ צו טאָן מיטן אַמעריקאַנער סטיל פֿון לעבן. איר ווייסט דאָך, ווען מ׳באַגעגנט אַ באַקאַנטן אין גאַס און יענער וויל וויסן וואָס איר מאַכט, איז דער ענטפֿער אַלע מאָל פֿײַן. גיי דערצייל יענעם וואָס סע קוועטשט אײַך. קיינער וויל נישט וויסן. יענער טראָגט זיך מסתּמא אַרום מיטן זעלבן פּעקל צרות.

ווי עס זאָל נישט זײַן, האָבן מיר דאָ צו טאָן מיט אַ משפּחה אין די זיבעציקער יאָרן פֿון אונדזער צײַט־רעכענונג, וווּ די מאַמע איז אַ געראַטעוועטע פֿונעם חורבן און דער טאַטע איז אַ מענטש וואָס דראַפּעט זיך אויפֿן לייטער פֿון דערפֿאָלג; דער עיקר — מאַכן אַמעריקע, צוקומען צו גרויס געלט. אָבער ווי אַזוי טוט מען עס?

ערשטנס, לייגט מען אַרײַן אין דעם ביזנעס די באָבע מיטן זיידן, דעם גאַנצן חוש, שׂכל, שווינדל; דער עיקר, מ׳דאָביוועט זיך צו גרויסע געלטער. און אַז מ׳דאָביוועט זיך שוין צו אַ גרויס פֿאַרמעגן, דאַרף מען לעבן גרויס, רחבֿותדיק, באָדן זיך אין לוקסוס. דער עיקר — אויסצושטעכן די שכנים די אויגן.

וואָס מע הערט הײַנט אויף קאָנצערטן פֿון ייִדישע לידער שפּיגלט אָפּ נאָר אַ קליינעם טייל פֿונעם געזאַנג־רעפּערטואַר בײַ די ייִדן צווישן די וועלט־מלחמות אין מיזרח־אייראָפּע. ווי תּמיד האָבן ייִדן אין גלות געקענט רעדן אויף אַנדערע שפּראַכן, און אויך זינגען אויף אַנדערע שפּראַכן. מײַן באָבע פֿון דער בוקעווינע האָט געזונגען אויף ייִדיש, אוקראַיִניש און דײַטש; און דאָ רעדט זיך נישט וועגן געציילטע לידער, נאָר גאָר אַ סך לידער אויף יעדן לשון. פּוילישע ייִדן האָבן געזונגען אויף ייִדיש, פּויליש און רוסיש, און אַנדערע שפּראַכן.

ווען דער זאַמלער בען סטאָנהיל האָט אָנגעהויבן רעקאָרדירן די ייִדן פֿון דער שארית־הפּליטה נאָך דער מלחמה, אין 1948, אינעם לאָבי פֿון אַ ניו־יאָרקער האָטעל, האָט ער געוואָלט אויפֿכאַפּן די אַלטע ייִדישע פֿאָלקסלידער. אָבער די וויכטיקע "בען סטאָנהיל"־זאַמלונג אין ייִוואָ נעמט אפֿשר אַרײַן, דער עיקר, די פּאָפּולערע לידער פֿון די ייִדן אויף אַלע שפּראַכן וואָס זיי האָבן געקענט. אַ סך פֿון די אָנגעזאַמלטע לידער שטאַמען טאַקע פֿון די קאַבאַרעטן אין די גרויסע שטעט, און נישט פֿון די פֿאָלקזינגערס אין די שטעטלעך.

אינעם נײַעם קאָמפּאַקטל "קאַבאַרעט וואַרשע: ייִדישע און פּוילישע שלאַגערס פֿון די 1920ער און 1930ער יאָרן" [Cabaret Warsaw: Yiddish and Polish Hits of the 1930s] האָט די גרופּע "מאַפּאַמונדי" פֿון צפֿון־קאַראָלײַנאַ, אַרײַנגעלייגט אַ סך אַרבעט, קודם־כּל, צו געפֿינען די לידער, דערנאָך פֿאַרשרײַבן די ווערטער, און לסוף, אַראַנזשירן די לידער מיט געשמאַק. די רעקאָרדירונג קומט אַרויס באַלד נאָך דער פּובליקאַציע פֿון אַ בוך פֿון פּראָפֿ׳ בעט האָלמגרען, פֿון "דיוק־אוניווערסיטעט", וועגן קאַבאַרעט אין פּוילן צווישן די מלחמות, און דאָס אַרויסגעבן דאָס קאָמפּאַקטל האָט דער זעלבער אוניווערסיטעט פֿינאַנציעל געשטיצט.

אין דעם פֿילם "ראַנד־באַמערקונג" (הערת שוליים) פֿאַרברענגט דער העלד צענדליקער יאָרן בײַם פֿאָרשן אַלטע כּתבֿ־ידן, ביז עס שטעלט זיך אַרויס, אַז אַ צווייטער פֿאָרשער איז אים פֿאַרלאָפֿן דעם וועג און אַנטדעקט דעם אָריגינאַל, פֿון וועלכן די אַלע אַנדערע כּתבֿ־ידן שטאַמען אָפּ. אַזוי אַרום איז זײַן גאַנצע טירחה געווען אומזיסט. כּדי איך זאָל בעסער פֿאַרגעדענקען יענעם עפּיזאָד, איז טאַקע געשען דאָס זעלבע מיט מיר: איך האָב אָנגעשריבן אַ רעצענזיע אויף דעם פֿילם, אָבער ניט באַמערקט, אַז אַנדערע האָבן עס שוין געטאָן פֿריִער. דעריבער פֿאַרלאָז איך זיך אויפֿן לייענערס זכּרון צו געדענקען דעם סיפּור־המעשׂה פֿונעם פֿילם און שרײַב דאָ בלויז די היסטאָרישע באַטראַכטונגען.
כאָטש "ראַנד־באַמערקונג" איז אַ סאַטירע אויפֿן אַקאַדעמישן לעבן, ניט קיין דאָקומענטאַר, און קומט פֿאָר אין ישׂראל, וווּ די קולטור איז אַ ביסל אַנדערש, וועט יעדער גראַדויִר־סטודענט און פּראָפֿעסאָר דערקענען די פּערזענלעכקייטן און קריגערײַען — אויב ניט פֿון דער אייגענער דערפֿאַרונג, איז געהערט וועגן דעם פֿון אַנדערע. נאָר אין אוניווערסיטעט קענען גרויסע געלערנטע זיך קריגן און פֿײַנט באַקומען איבער אַזעלכע קלייניקייטן, וואָס נאָרמאַלע מענטשן וואָלטן זיי אַפֿילו ניט באַמערקט.
צוליב מײַן אייגענער פֿאָרשונג, זײַנען מיר גלײַך געקומען אויפֿן זינען ענלעכע פֿאַלן אין אונדזער ייִדיש־וועלט. קודם־כּל, דער גרויסער סיכסוך צווישן מאַקס ווײַנרײַך און יודל מאַרק איבערן שטומען אַלף, למשל — מלחמות גוג־ומגוג איבער גאָרנישט — קען נאָר געמאָלט זײַן אין אַזאַ מין סבֿיבֿה. פֿון די בריוו זייערע איז קלאָר, אַז אַפֿילו דער שטומער אַלף איז בלויז געווען אַ צוטשעפּעניש צום "וויכטיקן" חילוקי־דעות: צי מע זאָל שרײַבן אַדווערביאַלן אין איינעם (איניינעם) אָדער באַזונדער. איבער אַזאַ קלייניקייט, קען מען זאָגן, איז דער גרויסער ווערטערבוך אונטערגעגאַנגען, און מיר זײַנען פֿאַרבליבן אָן אַ געהעריקן ייִדישן ווערטערבוך.

אָנהייבן וועל איך אַזוי, ווי שלום־עליכם הייבט אָן זײַן "מאָטל פּייסי דעם חזנס":
איך גיי מיט אײַך אין געוועט אויף וויפֿל איר ווילט, אַז קיינער אין דער וועלט איז נישט געווען אַזוי צופֿרידן מיטן וואַרעמען ליכטיקן נאָכפּסח ווי איך, פּייסי דעם חזנס ייִנגל, מאָטל, און דעם שכנס קעלבל... ביידע גלײַך זענען מיר אַרויסגעקראָכן פֿונעם פֿינצטערן ענגשאַפֿט צו מקבל־פּנים זײַן דעם ערשטן זיסן, ליכטיקן, וואַרעמען פֿרילינג־מאָרגן...
אויך אין ישׂראל זײַנען די ערשטע נאָכפּסחדיקע טעג וואַרעמע און שיינע. דער ווינטער איז דאָס יאָר געווען אַ נאַסער, אַ רעגנדיקער. און כאָטש בײַ אונדז שײַנט די זון נײַן חדשים אין יאָר, האָבן מיר, שוין נאָך אַ וואָך רעגנס און אַ פֿאַרכמורעטן הימל, געבענקט נאָך די זונשטראַלן, נאָך דער טיפֿער־טיפֿער בלויער יאַרמלקע. און ווען די זון האָט זיך באַוויזן, האָט זי ניט נאָר צעטריבן די שוואַרצע כמאַרעס פֿון הימל, נאָר אויך די וואָלקנס פֿון די הערצער, פֿון די נשמות. ווי האָט געשריבן אליעזר שטיינבאַרג אין זײַן פֿילאָסאָפֿישן ליד: "דער רעגן־בויגן":

וואָס? די וועלט חסר־דעהש?
פֿינצטער? גליטשיק? ייִאוש
אין די ביינער עסט זיך אײַן?
אָבער, חבֿרה, אַז די זון וועט טון אַ שײַן!

Shalom Auslender.
Hope: A Tragedy. A Novel.
Riverhead, 2012

דער ערשטער ראָמאַן פֿונעם אַמעריקאַנער שרײַבער שלום אויסלענדער זעט אויס ווי אַ פּרוּוו אונטערצוציִען אַ סך־הכּל צו דער לעצטער תּקופֿה אין דער אַמעריקאַנער ייִדישער ליטעראַטור. די דאָזיקע תּקופֿה קאָן מען באַשרײַבן ווי אַ "נאָך-קלאַסישע", וואָס איז געקומען נאָך דעם, ווי די קלאַסיקער, אַזעלכע ווי סאָל בעלאָו, פֿיליפּ ראָט, בערנאַרד מעלאַמוד האָבן געהאַט אָנגעשריבן זייערע וויכטיקסטע ווערק און אַנטדעקט פֿאַר דער וועלט דעם נײַעם אַמעריקאַנער ייִדישן העלד.
נאָך זיי איז געקומען אַ ייִנגערער דור׃ מײַקל שאַבאָן, דאַראַ האָרן, יונתן סאַפֿראַן־פֿאָער, נתן ענגלענדער, גערי שטיינגאַרטאַון. זיי האָבן אַרײַנגעבראַכט מער איראָניע און פֿאַנטאַזיע אין ליטעראַטור, געשאַפֿן אַ נײַעם מין העלד, אַ לײַכטזיניקן כּמו־אינטעליגענט, וואָס איז דער היפּוך צו די "ערנסטע" כאַראַקטערן פֿון זייערע פֿאָרגייערס.
אַזוי ווי אַנדערע יונגע "פּאָסט־קלאַסיקער", שפּילט זיך אויסלענדער מיט כּלערליי קולטורעלע קלישעען פֿון אַמעריקאַנער ייִדנטום. זײַן ראָמאַן איז דורכגעזאַפּט מיט ליטעראַרישע רמזים און אַסאָציאַציעס, אָבער זיי שפּילן אַ ריין איראָנישע ראָלע. דאָס בוך איז איינצײַטיק אי אַ פּאַראָדיע אויף דער אַמעריקאַנער־ייִדישער ליטעראַטור, אי אַ מין פֿילאָסאָפֿישער משל וועגן דעם מיין פֿון לעבן און טויט, אָבער אָט די ביידע אַספּעקטן לאָזן זיך ניט צעטיילן.