Adrian Wanner.
Out of Russia:
Fictions of a New Translingual
Diaspora. Evanston, Ill.
Northwestern University Press, 2011.

מיט דער צעשפּרייטונג פֿון רוסישע ייִדן איבער פֿאַרשידענע לענדער און קאָנטינענטן איז אויפֿגעקומען אַ נײַער ליטעראַרישער פֿענאָמען, וואָס מען קאָן אָנרופֿן אַ פֿילשפּראַכיקע רוסיש־ייִדישע ליטעראַטור. צו דער דאָזיקער ליטעראַרישער בראַנזשע געהערן אויך די ווערק פֿון יענע מחברים, וואָס האָבן עמיגרירט פֿונעם אַמאָליקן סאָוועטן־פֿאַרבאַנד און זיך גענומען שרײַבן אויף דער אויסגעלערנטער שפּראַך פֿונעם נײַעם לאַנד׃ ענגליש, העברעיִש, דײַטש. זייער ליטעראַרישער וווּקס איז געוואָרן באַזונדערס שטאַרק אין די לעצטע צען יאָר. איצט קאָן מען אַפֿילו רעדן וועגן אַ געוויסער מאָדע אויף אַזאַ מין ליטעראַטור.
אין זײַן פֿאַרגלײַכיקער שטודיע וועגן דער ליטעראַטור פֿון די "נײַע טראַנס־שפּראַכיקע רוסישע תּפֿוצות" פֿון פּראָפֿעסאָר אַדריאַן וואַנער פֿאַרנעמט די ייִדישע טעמע אַ חשובֿ אָרט. אין יעדן לאַנד צעשפּילט מען די "רוסיש־ייִדישע קאָרט" אַנדערש, אָפּהענגיק פֿון די אָרטיקע באַדינגונגען. פֿון דעסטוועגן, זײַנען די פּאַראַלעלן צווישן פֿאַרשידענע שפּראַכן גאַנץ מערקווירדיק. אומעטום פּרוּוון די אימיגראַנטישע מחברים אין איין דערקלערן זייער אייגנאַרטיקן מהות פֿאַרן נײַעם עולם, סײַ ווי יחידישע פּערזענלעכקייטן און סײַ ווי מיטגלידער פֿון אַן עקזאָטישער רוסיש־ייִדישער עדה.

"דער אויפֿשטײַג און אַראָפּפֿאַל פֿון דער שטאָט מאַהאַגאָני" פֿון בערטאָלד ברעכט און קורט ווײַל

די אָפּערע "דער אויפֿשטײַג און דער אַראָפּפֿאַל פֿון דער שטאָט מאַהאַגאָני" געהערט צו יענעם סאָרט שאַפֿונגען, וואָס פֿיל קולטור־געברויכער האָבן אַן אַנונג איבער דעם; זיי ווייסן מער־ווייניקער, וואָס דאָס איז אַזוינס, זיי האָבן געהערט וועגן דעם... אָבער נישט קיין סך פֿון זיי האָבן דאָס געזען. מיר אָבער, די אָפּערע־גייערס אין ישׂראל, האָבן מזל, מיר האָבן זי ווירקלעך געזען, מיר האָבן באַקומען די מעגלעכקייט זי אָפּצושאַצן אָן פֿאַרמיטלער, אין איר גאַנצן פֿאַרנעם; און דאָס אַ דאַנק דעם קולטורעל־קינסטלערישן אומרו וואָס כאַראַקטעריזירט חנה מוניצן, די דירעקטאָרין פֿון דער ישׂראלדיקער אָפּערע, ווי אויך די קינסטלערישע עצה־געבער אירע.
בערטאָלד ברעכט — טעקסט, קורט ווײַל — מוזיק, פֿאַראייניקן דאָ זייערע טאַלאַנטן אויף אויסצושטאַלטיקן אין איינעם אַ געמיינזאַמע שאַפֿונג; דאָס ערשטע מאָל וואָס אָט די צוויי אויסנעמלעכע קינסטלער האָבן עס געטאָן איז דאָס געווען אין 1928, מיט דער "אָפּערע פֿאַר דרײַ גראָשן"; זייער גרעסטער דערפֿאָלג, וואָס ווערט נאָך אַלץ וואַרעם אויפֿגענומען.

Börries Kuzmany. Brody:
Eine galizische Grenzstadt
im langen 19. Jahrhundert.
Wien: Böhlau, 2011

צום סוף פֿון זײַן גרונטיקער און אַרומנעמיקער פֿאָרשונג פֿון דער שטאָט בראָד, אונטער דעם האַבסבורג־מלכות, ברענגט דער עסטרײַכישער היסטאָריקער בעריעס קוצמאַני צוויי באַריכט־פֿראַגמענטן פֿון ש. אַנ־סקי און יואל מאַסטבוים וועגן זייערע באַזוכן אין בראָד. ביידע מחברים באַטאָנען דאָס חשיבֿות פֿון דער שטאָט אינעם אַמאָליקן ייִדישן לעבן׃ "אַ מאָל, אַ מאָל איז עס גוט געגאַנגען אין בראָדי. עס האָבן געקלונגען די רוסישע אימפּעריאַלן; עס האָט געברויזט רוסישער מיסחר און ייִדישע פּרנסה. איז קיין קליין וווּנדער נישט געווען, וואָס אָט דער טויער קיין רוסלאַנד האָט פֿאַרמאָגט אַזאַ אימפּעט פֿול מיט לעבן. בראָדי, זאָגט מען, איז געווען קליין־פּאַריז" (מאַסטבוים, "גאַליציע", 1929).
די האַבסבורג־נאָסטאַלגיע איז עד־היום גאַנץ שטאַרק אין די אַמאָליקע קרוין־לענדער, גאַליציע און בוקאָווינע. מע שפּירט זי אויך אין די ווערק פֿון די ייִדישע מחברים, וואָס שטאַמען פֿון יענע מיזרח־קאַנטן פֿון דער אַמאָליקער אימפּעריע, אַזעלכע ווי: יוסף ראָט, ש. י. עגנון, משה נאַדיר; כאָטש אָפֿטמאָל איז די דאָזיקע נאָסטאַלגיע שטאַרק באַזאַלצט און באַפֿעפֿערט מיט איראָניע. קוצמאַניס "בראָדי" איז אַ זאַכלעכע אַקאַדעמישע פֿאָרשונג, וואָס ברענגט צונויף, אויף אַ מוסטערהאַפֿטיקן אופֿן, די "וואַרהייט" מיט דער "דיכטונג", די פּאָליטישע, עקאָנאָמישע און סאָציאַלע געשיכטע פֿון דער שטאָט בראָד מיט איר ליטעראַריש־קינסטלערישן מיטאָס.

Thomas Stangl
Was kommt.
Graz: Droschl, 2009

קיין אַנדערע אייראָפּעיִשע שפּראַך איז נישט אַדורך אַזוי פֿיל בײַטן אין משך פֿון דעם צוואַנציקסטן יאָרהונדערט ווי דײַטש. אַ שפּראַך האָט אַן אייגענעם זכּרון, וואָס טראָגט אין זיך אַלץ — גוטס און שלעכטס, וואָס מען האָט אָנגעטאָן מיט איר הילף. און אַזוי אַרום פֿירט די דײַטשישע שפּראַך אַ כּסדרדיקן געראַנגל מיטן אייגענעם עבֿר. און אין דער הײַנטיקער עסטרײַכישער ליטעראַטור איז דער דאָזיקער געראַנגל איבעריקנס שאַרף.
להיפּוך צו וועלט־באַרימטע מחברים ווי עלפֿרידע יעלינעק, טאָמאַס בערהאַרדט און פּעטער האַנדקע, איז טאָמאַס שטאַנגל ניט באַקאַנט דעם ענגלישן לייענער, ניט געקוקט אויף עטלעכע ליטעראַרישע פּרײַזן אין עסטרײַך פֿאַר זײַנע דרײַ ראָמאַנען. שטאַנגל פֿאַרמאָגט אַן אייגנאַרטיקן ליטעראַרישן קול, וואָס לאָזט זיך שווער איבערטײַטשן אויף אַן אַנדערער שפּראַך.
די סיבה פֿון דעם ליגט ניט אין אַ קאָמפּליצירטער גראַמאַטיק אָדער פֿאַרדרייטן סינטאַקס. אין דעם זין זײַנען זײַנע ווערק מער צוטריטלעך ווי למשל בערנהאַרדטס. שטאַנגלס פּראָזע איז פֿולגעפּאַקט מיט פֿילצאָליקע קליינע פּרטים, וואָס געהערן צו דעם טאָג־טעגלעכן אַרום פֿון זײַן שטאָט ווין. זײַן ווין איז וואָכעדיק און גרוי, און אַזוי זײַנען די העלדן זײַנע. גאָר ניט איז דאָ יוצא־מן־הכּלל, ניט די העלדן און ניט די געשעענישן. שטאַנגל מײַדט אויס גראָטעסק, סאַטירע, שרעק און אַבסורד — די סטיליסטישע מיטלען, וואָס זײַנען פּאָפּולער בײַ זײַנע מער באַרימטע מיטצײַטלער.

די ברידער גראָס — דער שרײַבער נפֿתּלי און דער קינסטלער/סקולפּטאָר חיים — האָבן מיטגעשאַפֿן אויף אַ צאָל פּראָיעקטן, דער עיקר, נפֿתּליס געדרוקטע ווערק. איינער האָט דעם אַנדערן דערגאַנצט דורך וואָרט און בילד. דער קינסטלער חיים גראָס איז געוואָרן מער באַקאַנט אין דער ברייטער וועלט, אָבער ווי אַ שרײַבער/זאַמלער פֿון פֿאָלקס־מעשׂיות האָט נפֿתּלי פֿאַרדינט אַן אָרט אויבן־אָן אין דער ייִדישער פֿאָלקלאָריסטיק.
נפֿתּלי גראָס האָט געהערט צו דער זעלביקער גאַליציאַנער כוואַליע אין דער ייִדישער ליטעראַטור ווי מלך ראַוויטש, בער האָראָוויץ, דוד קעניגסבערג. אָבער, להיפּוך צו זיי, איז ער געקומען קיין אַמעריקע איידער ער איז צוואַנציק יאָר אַלט געוואָרן. אַ געבוירענער אין קאָלאָמיי אין 1896 האָט ער געהערט און געלייענט חסידישע מעשׂיות און מעשׂה־ביכלעך און אין דעם זשאַנער ליטעראַטור האָט ער זיך שפּעטער אויסגעצייכנט.
אין דער בליִענדיקער ייִדישער פֿאָלקשול־נעץ איז ער געוואָרן אַן אינטעגראַלער טייל, און געלערנט, צו ערשט, אין די "פֿאַרבאַנד"־שולן, דערנאָך אין "אַרבעטער־רינג" און אויף אַ ווײַלע אין די "שלום־עליכם"־שולן.