איך דאַרף אַ סוכּה

אַז דו וועסט זײַן אַ גוט ייִנגעלע,

וועסטו עסן אין סוכּה...

אַ סך ייִדן עסן ניט אין סוכּה, דאָס איז אַ שאָד.

די צרה מיט אונדזערע ייִדן איז, וואָס זיי ווילן ליבערשט עסן אין אַ פֿײַנעם, וואַרעמען "דײַנינג־רום", איידער אין אַ סוכּה. זיי ווילן ניט זיצן און עסן אין זייערע אָווערקאָוטס [מענטל], און זיי האָבן בטבֿע פֿײַנט קאַלטע זופּ...

און דערפֿאַר איז אונטערגעגאַנגען אַ מעגלעכקייט פֿאַר אַ גרויסער סוכּה־אינדוסטריע, וואָס וואָלט געקענט דערפֿירט ווערן זייער ווײַט, אויב מען זאָל נאָר לאָזן...

אַלבערט קאַגאַנאָוויטש.
רעטשיצע׃ די געשיכטע פֿון אַ ייִדיש שטעטל אין דרום־מיזרח ווײַסרוסלאַנד.
ירושלים, 2007

די אַלטע ייִדישע שטאָט רעטשיצע ליגט אין מיזרח־פּאָלעסיע, אַ גרענעץ־לאַנד צווישן פֿאַרשידענע פֿעלקער און קולטורן. אין מיטלאַלטער האָט רעטשיצע געהערט צו דעם ליטווישן גרויספֿירשטנטום, און דערנאָך איז עס אַריבער אינעם באַשטאַנד פֿון דעם פּויליש־ליטווישן מלכות. אָבער ניט זעלטן איז די געגנט פֿאַרכאַפּט געוואָרן דורך דעם מיזרחדיקן שכן — מאָסקווע; בפֿרט אינעם 17טן יאָרהונדערט, ווען די מיזרח־קאַנטן פֿון פּוילן האָבן געליטן פֿון קאָזאַקישע אָנפֿאַלן. נאָך דער צווייטער צעטיילונג פֿון פּוילן איז רעטשיצע אַרײַן אינעם באַשטאַנד פֿון דער רוסישער אימפּעריע, דערנאָך איז די שטאָט געוואָרן אַ טייל פֿון דער סאָוועטישער בעלאָרוסישער רעפּובליק, און איצט געהערט זי צו דער אומאָפּהענגיקער מדינה בעלאַרוס.

מיט אַ וואָך צוריק האָב איך דערמאָנט אין מײַן קאָלומנע, אַז אויף וואַקאַציעס קיין לעטלאַנד זײַנען מיר — מײַן ווײַב און איך — געקומען סוף אויגוסט אָן אונדזער וואַליזע. אין דעם רויטן טשעמאָדאַן זײַנען, אַ חוץ אַנדערע חפֿצים, געלעגן אויך די ביכער, וואָס מיר האָבן פּלאַנירט צו לייענען. האָבן מיר קיין ברירה ניט געהאַט און געמוזט גלײַך גיין און אײַנקויפֿן אַלע נייטיקע זאַכן. קיין פּראָבלעם איז עס, גאָט צו דאַנקען, ניט געווען.

דער ביכער-געשעפֿט, וואָס מיר האָבן געפֿונען, איז געווען אַ האַלב-לעטישער (איך קען ניט די שפּראַך) און האַלב-רוסישער.

דער בונד׃ דאָקומענטן און מאַטעריאַלן, 1894 — 1921.
מאָסקווע׃ "ראָסספּען", 2010

די געהיימע אָרגאַניזאַציע מיט דעם הויכן נאָמען "דער אַלגעמיינער ייִדישער אַרבעטער־בונד" איז געשאַפֿן געוואָרן אום יום־כּיפּור פֿון 1897 דורך אַ גרופּע פֿון דרײַצן מענטשן, וועלכע האָבן זיך צונויפֿגעזאַמלט אין אַ קליין שטיבל אין דער ווילנער אָרעמער געגנט לוקישקעס. דאָס זײַנען געווען דעלעגאַטן פֿון עטלעכע סאָציאַליסטישע קרײַזלעך פֿון ליטע און פּוילן, וועלכע האָבן זיך גרופּירט אַרום צוויי ייִדישע צײַטונגען, דער אונטערערדישער "אַרבעטער־שטימע" און דעם אויסלענדישן "ייִדישער אַרבעטער".

דער "בונד" איז דעמאָלט געווען די גרעסטע און די שטאַרקסטע פּראָלעטאַרישע פּאַרטיי אין רוסלאַנד.

לויט ווי איך פֿאַרשטיי, וואָלט געווען אַן אָך און וויי צו דער וועלט ווען נישט די ייִדן, די אויסטערלישסטע און אינטערעסאַנטסטע פֿון אַלע פֿעלקער אין אַלע צײַטן. אָן אונדז וואָלט די וועלט אויסגעזען פֿאַראָרעמט און פֿאַראומערט. העלפֿט גאָט און ס’באַווײַזן זיך אויף דער אייבערפֿלאַך פֿון דעם ערדקוגל די פֿילקאָלירטע, שעפֿערישסטע און שאַרף זיניקע אַחינו־בני־ישׂראל, מיט זייער אויסטערלישער געשיכטע, מיט זייער חכמה און זייער אַוועקמאַכן מיט דער האַנט "נישט גוט? ס’וועט זײַן גוט!" מיט זייער טרײַבן קאַטאָוועס און כּסדר פּאָרען זיך אַרום דעם געוויסן פֿון דער וועלט ווי די מוראַשקעס אַרום זייער מלכּה.

ס’ווײַזן זיך שוין די ערשטע סימנים פֿון סוף זומער? אָדער ס’ווילט זיך שוין זען זיי? ווי ס’זאָל נישט זײַן — דער סוף פֿון זומער זאָגט אָן אַ סך אָנהייבן. איינער פֿון זיי איז די מעלדונג, אַז דער סימפֿאָנישער אָרקעסטער פֿון ראשון־לציון הייבט אָן דעם סעזאָן מיט אַ הויכפּונקט: די סימפֿאָניע נומער 2 "התּחיה", פֿון גוסטאַוו מאַלער; און דיריגירן וועט זי דער יונגער סטאַבילער קונסט־דירעקטאָר פֿון אָרקעסטער, דן עטינגער.

מאַלער געניסט בײַ אונדז אין ישׂראל פֿון גרויס פּאָפּולאַריטעט: מ’שפּילט מאַלערן אָפֿט און אומעטום. און מע פֿירט אויף אין טעאַטער מאַלערן;

Esther Kreitman.
Diamonds.
Translated by Heather Valencia.
London: David Paul, 2010.

ייִדישע ליטעראַטור האָט ניט קיין גרויס מזל מיט איברזעצונגען. חוץ דעם, וואָס ייִדיש לאָזט זיך ניט גרינג איבערטײַטשן אויף אַן אַנדער לשון, זײַנען נאָך אָפֿטמאָל פֿאַראַן צרות פֿון פֿינאַנציעלן און פּערזענלעכן כאַראַקטער. עס איז דערפֿאַר זייער וויכטיק, ווען עס באַווײַזט זיך אַ נײַע פּראָפֿעסיאָנעלע איבערזעצונג פֿון אַ בוך, וואָס איז אין גאַנצן נײַ פֿאַרן פֿרעמד־שפּראַכיקן עולם. דערפֿאַר איז די פּובליקאַציע פֿון אסתּר קרייטמאַנס ראָמאַן "בריליאַנטן" (1944) אין דער איבערזעצוגנ פֿון העטהער וואַלענסיאַ, דערשינען אינעם קליינעם אומאָפּהענגיקן לאָנדאָנער פֿאַרלאַג "דוד פּאָל"; אַ גאָר וויכטיקע ליטעראַרישע געשעעניש. צום באַדויערן, האָט דאָס בוך נאָך ניט באַקומען אַ געהעריקן אָפּקלאַנג וואָס עס פֿאַרדינט.

מיט אַ היפּשער צײַט צוריק, פּונקט דעמאָלט, ווען ס'איז זיך צעפֿאַלן דער סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, און, ווי שוואָמען נאָך אַ רעגן, זײַנען אויפֿגעקומען נײַע אומאָפּהענגיקע מלוכות, איז אין אַ טאָג צו מיר צוגעקומען אַ פּראָפֿעסאָר פֿון פֿראַנצויזישער ליטעראַטור און געשטעלט מיר אַן אומגעוויינטלעכע פֿראַגע. אַליין אַ געוועזענער עמיגראַנט פֿון ליטע, האָב איך דעמאָלט געאַרבעט אינעם זשענעווער אוניווערסיטעט. "איך האָב ערשט אַנטדענקט אויף דער מאַפּע פֿון אייראָפּע אַ נײַ לאַנד, וואָס ביז אַהער האָב איך וועגן דעם נישט געהערט, עס הייסט אוקראַיִנע — האָט מיר מיטגעטיילט דער פּראָפֿעסאָר, — אפֿשר ווייסט איר: אוקראַיִנע האָט עפּעס באַקאַנטע נאַציאָנאַלע שרײַבער, פּאָעטן?"

די טעג פֿײַערט די ייִדישע קהילה פֿון מאָלדאָווע דעם 50סטן געבוירן־טאָג פֿונעם אייגנאַרטיקן מאָלער און גראַפֿיקער, וואָס זײַן שאַפֿונג איז גוט באַקאַנט אויך אין אויסלאַנד, עדואַרד מײַדענבערג. ער איז געבוירן געוואָרן אין קעשענעוו אין דער משפּחה פֿונעם באַקאַנטן איבערזעצער אַמאָן מײַדענבערג, וועלכער האָט איבערגעזעצט אויף מאָלדאַוויש די ווערק פֿון גרויסע ליטעראַטור־מײַסטערס, ווי שעקספּיר, טאָלסטוי, דזשעק לאָנדאָן, קיפּלינג, טורגעניעוו און אַנדערע. זײַן מוטער איז אַ לערערין פֿון געשיכטע, אויך זייער אַ פֿעיִקע מוזיקערין און שפּילט פּיאַנע און אַקאָרדעאָן.

Gainsbourg (Vie Heroique).
France, 2010

פֿאַר אַן אויסלענדער איז שווער תּופֿס צו זײַן דאָס חשיבֿות פֿון סערזש גיינסבור (1928—1991) פֿאַר דער פֿראַנצויזישער קולטור. ווען ער איז געשטאָרבן האָט דער דעמאָלטיקער פּרעזידענט פֿראַנסואַ מיטעראַן געזאָגט׃ "ער איז געווען אונדזער באָדלער, אונדזער אַפּאָלינער. ער האָט דערהויבן דאָס זינגליד אויף דער מדרגה פֿון קונסט." מיט וואָס זשע האָט אַ ניט־קיין־שיינער, שעמעוודיקער ייִדישער בחור, וואָס אַליין איז קיין מאָל ניט געווען זייער דערפֿאָלגרײַך ווי אַ זינגער, אַזוי אויסגענומען בײַ דעם פֿראַנצויזישן עולם?

הײַנט צו טאָג איז שלום־עליכם באַקאַנט דער ברייטערער לייענערשאַפֿט, דער עיקר, אין איבערזעצונגען. זײַנע ייִדישע ווערק זײַנען צוטריטלעך בלויז פֿאַרן שמאָלן קרײַז פֿון ייִדישע פֿאָרשער, און אַפֿילו זיי מוזן זיך באַנוצן מיט כּלערליי ווערטערביכער און לעקסיקאָנען, כּדי צו דערגיין צו דעם ריכטיקן מיין פֿון די טעקסטן. דער דאָזיקער טעזיס איז געווען דער אויסגאַנג־פּונקט פֿון דער אַקאַדעמישער קאָנפֿערענץ אין אָקספֿאָרד, געווידמעט דעם ענין פֿון איבערזעצן שלום־עליכמס ווערק אויף די אייראָפּעיִשע שפּראַכן.

דער רעמאָנט פֿון "הבימה", אין דעם נאַציאָנאַלן ישׂראל־טעאַטער גייט אָן דראַמעס. אין דער אמתן, איז עס מער ווי אַ רעמאָנט — ס׳איז אַן איבערבוי, וואָס האָט זיך אָנגעהויבן אפֿשר מיט פֿינף יאָר צוריק און ווען מ’גייט דאָרט אַדורך — טוט אַ קלעם בײַם האַרצן; ס’איז נאָך אַלץ ווײַט פֿון סוף. שפּילט מען טעאַטער וווּ מע קען, איבער דער גאַנצער שטאָט; און ווען דער ספּעקטאַקל איז נישט אַזוי צום האַרצן — איז דאָ אויף וועמען אַרויפֿצוּוואַרפֿן די שולד: אויפֿן רעמאָנט, נאַטירלעך.