פֿון אונדזער פֿאָלקלאָר־אוצר
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון איציק גאָטעסמאַן

מיט עטלעכע חדשים צוריק האָב איך מבֿקר חולה געווען דעם פּאָעט ירמיהו העשעלעס אינעם וועטעראַנען־שפּיטאָל אין קווינס, אים צו באַגריסן לכּבֿוד זײַן הונדערטסטן געבוירן־טאָג, ביז הונדערט און צוואַנציק. אַזוי ווי ער איז אַ זעלטענער אוצר פֿון פֿאָלקלאָר, און בפֿרט אַ וויכטיקער קוואַל פֿון וויסן פֿאַר מײַנע פֿאָרשונגען, האָב איך מיטגעבראַכט אַ רעקאָרדיר־מאַשין און אַ ווידעאָ־מאַשין. מיר זענען געזעסן צוזאַמען, און איך האָב אָנגעהויבן אים רעקאָרדירן.

קינאָ
פֿון גענאַדי עסטרײַך (‫אַמעריקע)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"
דער אַפֿיש פֿון דעם פֿילם "קאָנצערט"

וועגן דער מאָדנער ייִדישקייט, וואָס האָט זיך געשאַפֿן אין די סאָוועטישע באַדינגונגען, איז שוין ניט ווייניק געזאָגט געוואָרן. אַבֿרהם (אַרקאַדיוס) כּהן, דער היסטאָריקער פֿון רוסיש-ייִדישן עקאָנאָמישן לעבן, האָט געשריבן, אַז די סאָוועטיש-ייִדישע אידענטיטעט איז פֿאַרבליבן נאָר ווי עפּעס אַ מיטישע, כּמעט מיסטישע זאַך, וואָס דער אַרומיקער עולם האָט ניט געקענט פֿאַרשטיין און די ייִדן גופֿא האָבן עס שוין אויך ניט אימשטאַנד געווען צו באַגרײַפֿן. פּיאָטר ווײַל און אַלכּסנדר געניס, די היסטאָריקער פֿון סאָוועטישער קולטור, האָבן זיך האַלב-געוויצלט, אַז ייִדן זײַנען געווען שיִער ניט דער הויפּט-סוד, וואָס מע האָט אָפּגעהיטן אין סאָוועטן-פֿאַרבאַנד. מער עניגמאַטיש איז, אפֿשר, פֿאַרבליבן בלויז סעקס.

ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אלכּסנדר איליטשעווסקי,
"דער פּערסיאַנער". ראָמאַן.
מאָסקווע׃ "אַסט", 2010

דער שרײַבער אלכּסנדר איליטשעווסקי האָט זיך קונה־שם געווען אין דער רוסישער ליטעראַטור אין די לעצטע פֿינף יאָר. אַ פֿיזיקער, לויט זײַן ערשטער פּראָפֿעסיע, האָט ער פֿאַרבראַכט די 1990ער יאָרן אין ישׂראל און קאַליפֿאָרניע, וווּ ער האָט געאַרבעט אין פֿאָרשערישע און אַקאַדעמישע אַנשטאַלטן. אָבער נאָך זײַן אומקערן זיך קיין רוסלאַנד, איז ער געוואָרן אַ פּראָפֿעסיאָנעלער שרײַבער. ער איז שוין באַלוינט געוואָרן מיט פֿאַרשידענע ליטעראַרישע פּרעמיעס, אָבער די קריטישע אָפּשאַצונג פֿון זײַנע ווערק איז ווײַט ניט קיין איינשטימיקע.

קולטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"
"אַפּאָקאַליפּסיס אין לילאָווע", מאַרק שאַגאַל, 1945

צוויי סקאַנדאַלן אַרום איין טעמע זײַנען אויסגעבראָכן אין מאָסקווע און לאָנדאָן. עס גייט די רייד וועגן דעם ווי ס׳ווערט פֿאָרגעשטעלט יעזוסעס קרייציקונג אין דער הײַנט־צײַטיקער קונסט. דער לאָנדאָנער מוזיי פֿון ייִדישער קונסט "בן־אורי" האָט מיט שטאָלץ מודיע געווען, אַז ער איז "דער ערשטער מוזיי אין בריטאַניע און דער ערשטער ייִדישער מוזיי אין דער גאָרער וועלט, וואָס האָט געוויזן די עוואָלוציע פֿונעם קרייציקונג־אימאַזש — פֿון דער קריסטלעכער איקאָנע ביז דעם אַלגעמיינעם אויסדרוק פֿון פּײַן."

אויף דער אויסשטעלונג מיטן נאָמען "קרייץ־צוועקן" ווערן פֿאָרגעשטעלט די ווערק פֿון 21 מאָדערנע קינסטלער אויף דער קרייציקונג־טעמע.

ליטעראַטור
פֿון אלישבֿע כּהן־צדק (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"
רחל בוימוואָל

נישטערנדיק אין מײַן אַרכיוו האָב איך לעצטנס אָנגעטראָפֿן אויף אַ נומער פֿון "נײַע צײַטונג" פֿון 22סטן יוני 2000, פֿאַר וועלכן איך האָב געגרייט אַ זײַט געווידמעט דער נאָר וואָס פֿאַרשטאָרבענער טאַלאַנטפֿולער פּאָעטעסע רחל בוימוואָל. דערזען איר פֿאָטאָגראַפֿיע אין דער צײַטונג און, כאָטש מיר האָבן זיך קיין מאָל פּערזענלעך ניט געטראָפֿן, האָב איך דערשפּירט אַ בענקשאַפֿט, ווי איך וואָלט נאָך לאַנגע יאָרן באַגעגנט אַ כּמעט פֿאַרגעסענעם נאָענטן מענטש.

מוזיק
פֿון איתן פֿינקעלשטיין (דײַטשלאַנד)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"
בוסיע גאָלדשטיין

באָריס (בוסיע) גאָלדשטיינען האָט אָפּגעגליקט: ער איז געבוירן געוואָרן אינעם פּאַסיקן אָרט און אין דער פּאַסיקער צײַט. געבוירן געוואָרן אין אָדעס, וווּ דער מוזיקאַלישער הימל איז געווען באַשאָטן מיט אַזעלכע פֿידל־שטערן, ווי מישאַ פֿינכטענגאָלץ, יעקבֿ זאַק, דוד אויסטראַך, יעליזאַוועטאַ גילעלס, נתן מילשטיין, עדואַרד גראַטש און אַנדערע; איז דער קליינער3 בוסיע, בײַ זײַנע פֿינף יאָר, אַרײַנגעפֿאַלן אין די הענט צום גרויסן פֿידל־לערער פּסח (פּיאָטר) סטאָליאַרסקי.

קולטור, ישׂראל
פֿון מרדכי דוניץ (ירושלים)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"
דער שרײַבער א״ב יהושע דערציילט וועגן ביאָליקס לעבן און שאַפֿן

ווײַזט אויס, אַז די השגחה האָט געוואָלט, אַז די דאַטעס פֿון די יאָרצײַטן פֿון ד״ר בנימין־זאבֿ הערצל און חיים־נחמן ביאַליק זאָלן זיך הײַיאָר צונויפֿפּאָרן איינס נאָך דער צווייטער, כּ׳ און כּ״א תּמוז, מיט אַן אונטערשייד פֿון 30 יאָר און איין טאָג פֿון זייער אַוועקגיין אין דער אייביקייט.

די נעמען פֿון די דאָזיקע צוויי גרויסע פּערזענלעכקייטן אין אונדזער מאָדערנער געשיכטע, דערשײַנען און ווערן דערמאָנט יאָר־יערלעך, ווען עס קומט אָן דער חודש תּמוז.

ליטעראַטור
פֿון איתן פֿינקעלשטיין (דײַטשלאַנד)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"
באָריס כאַזאַנאָוו

אין די נאָך־מלחמהדיקע יאָרן איז צווישן די סאָוועטישע ייִדן אומגעגאַנגען אַ לעגענדע, אַז דער דענישער קיניג, ווי אַ פּראָטעסט קעגן דעם וואָס די נאַציס רודפֿן ייִדן, האָט צוגעטשעפּעט צו זײַן רעקל אַ געלע לאַטע און דעמאָנסטראַטיוו אַרומגעפֿאָרן אַזוי איבער קאָפּענהאַגען. אַ שיינע לעגענדע, אָבער נישט מער! דווקא פֿון דער לעגענדע איז אַרויס דער ראָמאַן "די שעה פֿונעם קיניג", פּובליקירט אין 1976 אינעם מאָסקווער אומלעגאַלן זשורנאַל "ייִדן אין ראַטן־פֿאַרבאַנד", אָנגעשריבן פֿון עפּעס אַן אומבאַקאַנטן שרײַבער באָריס כאַזאַנאָוו.

ייִדישע מוזיק אינעם 21סטן יאָרהונדערט, קולטור
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון איציק גאָטעסמאַן
ד״ר אַלען בערן

ווער וואָלט געקענט גלייבן, אַז דײַטשלאַנד וועט ווערן אַ צענטער פֿון ייִדיש געזאַנג און קלעזמער־מוזיק נאָכן חורבן? דער פֿענאָמען איז אַ גאָר אינטערעסאַנטער און קאָמפּליצירטער און ווערט גוט דאָקומענטירט אין אַ נײַער קאָמפּאַקטל־געשיכטע וואָס די דײַטשע פֿירמע "Bear Family Records" האָט אין חודש יוני אַרויסגעגעבן אויף 12 דיסקן. די פֿירמע האָט אַ שם פֿאַר אירע אויסשעפּיקע אַנטאָלאָגיעס פֿון רעקאָרדירונגען, און אין דער נײַסטער — "זאָל זײַן: ייִדישע מוזיק אין דײַטשלאַנד און איר אײַנפֿלוס (1953—2009)" — האָט מען אַרײַנגעלייגט אַ סך פֿאָרש־אַרבעט און מי. "זאָל זײַן" (Sol Sajn) ווערט אײַנגעטיילט אין פֿיר חלקים און יעדער חלק באַשטייט פֿון דרײַ קאָמפּאַקט־דיסקן.

פּובליציסטיק, ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"
לענאַ גאָרעליק

די לעצטע גרויסע כוואַליע פֿון דער ייִדישער עמיגראַציע פֿונעם געוועזענעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד איז געגאַנגען אין דרײַ ריכטונגען. דאָס רובֿ עמיגראַנטן האָבן עולה געווען קיין ישׂראל; די צוויי אַנדערע שטראָמונגען זײַנען געגאַנגען קיין אַמעריקע און דײַטשלאַנד. יעדע גרופּע האָט מיט דער צײַט געשאַפֿן אַן אייגענע קולטור׃ פּרעסע, טעאַטער, ליטעראַטור, אַפֿילו קינאָ. אין די 1990ער יאָרן איז די הויפּט־שפּראַך פֿון אַלע אימיגראַנטן געווען רוסיש. אָבער אינעם נײַעם יאָרהונדערט איז אונטערגעוואַקסן אַ נײַער דור, וואָס פֿילט זיך באַקוועמער אין דער נײַער שפּראַך פֿונעם לאַנד וווּ מען וווינט.

מוזיק, געשיכטע
פֿון עקיבֿא פֿישבין (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"
"השירים אשר לשלמה", 1623

אין די סופֿיקע יאָרן פֿון 16טן יאָרהונדערט דערשײַנט אין מאַנטאָוואַ (צפֿון־איטאַליע) אַ ייִדישער גאָון פֿון מוזיק מיטן נאָמען סאַלאָמאָנע ראָססי (די איטאַליענער האָבן אים "צוגעטשעפּעט" דעם "אַיִל־העברעאָ" — דער ייִד. בײַ ייִדן איז זײַן נאָמען — שלמה מן האדומים. סאַלאָמאָנע ראָססי איז ווײַט נישט געווען אַבי ווער: זײַן נאָמען דערשײַנט אין אַלע מוזיק־ענציקלאָפּעדיעס. די דײַטשישע ענציקלאָפּעדיע — "די מוזיק" — ווידמעט אונדזער ראָססי אַ גאַנץ גרויסן דף מיט שפּאָרע אויפֿקלערונגען. די מוזיק פֿון ייִדישן קאָמפּאָזיטאָר איז כאַראַקטעריסטיש פֿאַרן איבערגאַנגס־פּעריאָד פֿון רענעסאַנס צו באַראָק.

ליטעראַטור
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

Gerhard Josef Langer.

Am Ende schuf der Mensch...
Salzburg: Edition 
Tandem, 2010.


די געשטאַלט פֿונעם גולם האָט אַ לאַנגע און רײַכע ליטעראַרישע געשיכטע אויף פֿאַרשידענע שפּראַכן, אָבער דאָס בוך פֿון גערהאַרד לאַנגער "לסוף האָט דער מענטש געשאַפֿן...", איז, דאַכט זיך, דער ערשטער ראָמאַן, וואָס איז אָנגעשריבן געוואָרן דורך אַ פֿאָרשער פֿון ייִדישקייט. פּראָפֿעסאָר לאַנגער פֿונעם זאַלצבורגער אוניווערסיטעט האָט זיך קונה־שם געווען מיט זײַנע פֿאָרשונגען פֿון תּנ״ך און מדרש. זײַן העלד, מיכאַעל פֿיורסט איז אַ פּראָפֿעסאָר פֿון ייִדישע לימודים אין זאַלצבורג; אַ קריסטלעכער טעאָלאָג, וואָס האָט מיט דער צײַט אָנגעהויבן דענקען און אויפֿנעמען די וועלט מיט ייִדישע אויגן.



Highlight or double-click any word to see its English translationxDon't show again