איך האָב שוין עטלעכע מאָל דערמאָנט דעם "היסטאָרישן פֿאַקט", אַז אין דעם פֿאַרגאַנגענעם זומער האָב איך זיך אַ פּאָר מאָל אַרײַנגעכאַפּט אין דער "אַלטער היים". ווען מיר פֿאָרן ערגעץ, האָט מײַן ווײַב ליב אַרײַנצוקוקן אין די געשעפֿטן, וווּ מע פֿאַרקויפֿט כּלערליי הויז-ווירטשאַפֿטלעכע סחורות. האָב איך אין איינעם פֿון זיי פּלוצעם דערזען אַ בעזעם — פֿון אַן אַלטן שניט, אַ "ריכטיקן", אַזאַ ווי ס’איז געווען בײַ אונדז אין אוקראַיִנע און, אויב איך פּלאָנטער ניט, אויך אין מאָסקווע. איך האָף, אַז דעם אַרטיקל וועט מען באַזאָרגן מיט אַ בילד פֿון דעם "אַלטן" בעזעם, וועלכן ס’רובֿ לייענער וועלן, גלייב איך, ניט געפֿינען אין זייערע שטיבער. איך בין אַפֿילו ניט זיכער, צי מע נוצט נאָך אַלץ דאָס דאָזיקע וואָרט, סײַדן מע מיינט אַ ביסל אַן אַנדער זאַך, דאָס הייסט אַ באַרשט צי אַ בערשטל.
אמת, דאָס וואָרט "בעזעם" לעבט נאָך אַלץ אין ייִדישע אידיאָמאַטישע אויסדרוקן, אַזעלכע ווי:
"אַז גאָט וויל, שיסט אַ בעזעם אויך",
"אַ נײַער בעזעם קערט גוט" (אָדער שיין),
"אַז מע טוט אַ בעזעם שיין אָן, זעט ער אויס ווי אַ מענטש",
"אַזוי ווי עס איז ניטאָ קיין בעזעם אָן ריטער, אַזוי איז ניטאָ קיין גוטע שטיפֿמוטער".
אַגבֿ, איך בין גאָר ניט זיכער, אַז דאָס לעצטע שפּריכוואָרט איז ריכטיק, ווײַל גוטע שטיפֿמאַמעס זײַנען יאָ פֿאַראַן.

הײַיאָר האָט מען, צום ערשטן מאָל אין דער 35־יאָריקער געשיכטע פֿון דער "ייִדיש־וואָך", אָפּגעהאַלטן די אונטערנעמונג מחוץ ניו־יאָרק. די יערלעכע געשעעניש, וווּ אַלע אַקטיוויטעטן במשך פֿון דער וואָך ווערן אָנגעפֿירט אין גאַנצן אויף ייִדיש, האָט זיך דאָס יאָר געטראָפֿן בײַם "פּערלסטאָון אָפּרו־צענטער" לעבן דער שטאָט באָלטימאָר, מערילאַנד.

דער באַשלוס צו פּראַווען די "ייִדיש־וואָך" אין באָלטימאָר האָט געהאַט אַ סך מעלות. ערשטנס, געפֿינט זיך דער "פּערלסטאָון צענטער" בשכנות מיט דער אָרגאַנישער פֿאַרם "קיים" [קאַיאַם], וווּ ס׳איז הײַיאָר פֿאָרגעקומען די ערשטע זומער־פּראָגראַם פֿון דער נײַער "ייִדיש־פֿאַרם" — אַ פּראָגראַם, אָנגעפֿירט פֿון ישׂראל באַס און נפֿתּלי איידלמאַן, וווּ די 12 יונגע פֿאַרמער האָבן דורכגעפֿירט אַלע אַקטיוויטעטן אויף ייִדיש. אַ דאַנק דער פֿאַרם, האָבן די "ייִדיש־וואָכניקעס" געקאָנט גיין אויף אַן אינטערעסאַנטן טור פֿון די פֿאַרשידענע גרינסן און אַנדערע געוויקסן, וואָס מע האָט דאָרט קולטיווירט, און די קינדערלעך האָבן געקאָנט הנאה האָבן פֿון די חנעוודיקע ציגעלעך און הינער, וואָס געהערן צו דער פֿאַרם.

אין די לעצטע חדשים ביז די איצטיקע טעג, ווען מיר זאָגן אַרויס דאָס וואָרט סעפּטעמבער, דעם געוויינלעכן נאָמען פֿונעם נײַנטן חודש פֿון יאָר אויפֿן צײַט־קאַלענדאַר, רופֿט ער אַרויס בײַ אונדז אַ היפּשן פּחד, אַ מורא פֿאַר דעם וואָס ער איז עלול אונדז צו ברענגען. בכלל האָט דער דאָזיקער חודש אַן אָפּשרעקנדיקע קאָנאָטאַציע; ער רופֿט אַרויס צומאָל אַ שוידער שוין דערפֿאַר, ווײַל דער סאַמע ערשטער טאָג פֿון דעם חודש, דער 1טער סעפּטעמבער, מיט 72 יאָר צוריק, האָט געברענגט מיט זיך די גרויזאַמע היטלער־מלחמה און מיט איר דעם חורבן פֿון אונדזער פֿאָלק.

שפּעטער, מיט 41 יאָר צוריק — דער "שוואַרצער סעפּטעמבער", דער נאָמען פֿון דער פּאַלעסטינער טעראָר־אָרגאַניזאַציע, וועלכע האָט בײַ איר אָנהייב, אַנטלויפֿנדיק דעם 17טן סעפּטעמבער 1970 פֿון די רדיפֿות אין דעם שכנותדיקן יאָרדאַנישן קעניגרײַך, געפֿונען אַ שוץ־אַזיל גראָד אין דער ייִדישער מדינה און דאָ זיך אויסגעהאָדעוועט אין דער געשטאַלט פֿונעם "כאַמאַס" און פֿון די אַנדערע טעראָריסטישע שלעק. און (נאָך נישט) צום סוף, מיט צען יאָר צוריק, דער "נײַן אילעווען", דער 11טער סעפּטעמבער 2001: דער חורבן־קלאַפּ, וועלכן דער איסלאַמישער פֿונדאַמענטאַליסטישער טעראָר האָט דערלאַנגט דעם אַמעריקאַנער צענטער פֿון פֿינאַנציעלן און מיליטערישן כּוח און פֿון דער אַמעריקאַנער גאווה...

פֿון דער אַנדערער זײַט איז דער סעפּטעמבער נישט דווקא אַזוי שוואַרץ ווי עס איז זײַן נאָמען. ער האָט אויך נישט ווײַניק "ווײַסע פֿלעקן" פֿון נחמה און האָפֿענונג — ווי דאָס איז געווען, למשל, דער 13טער סעפּטעמבער 1993, מיט ח"י יאָר צוריק, דער טאָג פֿון אונטערשרײַבן דעם אָפּמאַך פֿון אָסלאָ, וואָס איז געוואָרן די גרונט־באַזע פֿאַר דעם שלום־פּראָצעס און וועלכער איז אָבער אַרײַן אין דעם בלינדן געסל פֿון סעפּטעמבער 2011.

ס’איז שוין שפּעט נאָך האַלב־נאַכט און כאָטש אַלע גלידער דרימלען שוין, נאָר צו קיין עכטן שלאָף קומט עס דערווײַל ניט. צו דער צענטראַלער הערצל־גאַס, וווּ בײַ טאָג ווימלט און שווימלט מיט מענטשן, אויטאָמאָבילן איז ניט מער ווי דרײַ־פֿיר מינוט גאַנג, נאָר איצט לאָזט זי זיך ניט הערן. בלויז אַ פֿאַרשײַט ווינטל גיט זיך אײַן, שוואַך פֿײַפֿנדיק, דורכקלײַבן דורכן האַלב־אָפֿענעם פֿענצטער. איך האַלט זיך אין איין איבערקערעווען פֿון איין זײַט אויף דער צווייטער: אַהין־אַהער; אַהער־אַהין. עס העלפֿט ניט. קען זײַן, אַז כ’וואָלט אין גיכן זיך מײַנס דערשלאָגן, נאָר פּונקט ווי אויף צו־להכעיס האָט אין הויף, הויך אויף אַ קול, מיט ווייטיק און פֿאַרדראָס, זיך צעקאַניוטשעט אַ הונט. אַזוי האָט זיך עס געצויגן ביז עמעצער האָט אויף אים שטרענג אָנגעשריִען און גלײַך איז געוואָרן אויס. דער כּלבֿ איז שוין, זעט אויס, אָנגעלערנט און ווייסט וואָס מע קען צו מאָל דערוואַרטן, אויב ניט פֿאָלגן.

ניט דער הונט מיט זײַן קאַניוטשען איז שולדיק אין דעם, וואָס די נאַכט אָן שלאָף וועט זיך נאָך לאַנג ציִען. איך בין נאָך ניט אָפּגעקילט פֿון די שוין אָנגעשריבענע זכרונות, און האַלט זיך נאָך אין איין ווײַטער קלערן, אין איין אומקערן זיך צו מײַנע יוגנט־יאָרן. געוויינטלעך דערציילט זיך אַזוינס ייִנגלש־שטיפֿעריש און פֿאַרוואָס טאַקע ניט. נאָר דאָ, כאָטש ס’איז אויך דאַן געווען פֿון וואָס הנאה האָבן; הנאה, ווײַל יוגנטלעכער ברען האָט געשפּרודלט מיט פֿרייד און מע איז געווען גליקלעך, נאָר די וואָגשאָלן, וואָס געבן דאָס רעכט אורטיילן, ווײַזן אָן אויף פֿיל מער שלעכטס ווי גוטס. אונדזער וועלט איז פֿאָרט געווען ענג און פֿינצטער.

אָט קום איך אײַך צו דערציילן אַ געשיכטע, אין ניכטערן לשון וועגן ממשותדיקע פֿאַרברעכנס אַנטקעגן דער ייִדישער שפּראַך. עס רעדט זיך דאָ וועגן ייִדישע פּראָפֿעסאָרן וואָס האָבן זיך שוין צענדליקער יאָרן אַרײַנגעזאָטלט אין די פּראָפֿעסיעס פֿון ייִדיש־לערערײַ, נעמלעך ייִדישער ליטעראַטור, לינגוויסטיק, ייִדישער געשיכטע. און דאָס אין די אָנגעזעענסטע אוניווערסיטעטן אין דער וועלט און דורך די צענדליקער יאָרן, אָן אָפּשטעל זײַנען זיי באַגאַנגען סכּנות־נפֿשותדיקע טאַטן אַנטקעגן דער ייִדישער שפּראַך און די סטודענטן. די פּראָפֿעסאָרן מיט חזקה אויף זייערע שטעלעס, אויף וועלכע ס׳איז געפֿאַלן דער חובֿ צו דערציִען דורות ייִדיש־קענער, ליטעראַטור־קריטיקער, געשיכטע־פֿאָרשער. האָט מען אָבער אין דער אמתן דערצויגן עם־הארצים. וואָס גרעסער דער עם־האָרץ אַלץ אַ גרעסערע געלעגנהייט צו באַקומען אַ דאָקטאָראַט. דער עיקר, ווען מען איז אַ בחור און נישט קיין מיידל. אָבער ס׳איז פֿאַראַן דערין אַ גרעסערער פֿאַרברעכן. ווען דער פּראָפֿעסאָר גלייבט נישט אין דער פּראָפֿעסיע מיט וועלכער ער פֿאַרנעמט זיך, נאָר טוט עס צוליב פּרנסה, אָט דאָ ליגט דער הונט באַגראָבן. ווער לײַדט? די ייִדישע שפּראַך און די אַשכּנזישע קולטור אונדזערע.

איך בין, חס־ושלום, נישט אויסן צו צעשטערן און חרובֿ מאַכן אַ חשובֿה ייִדישע פּאָזיציע; און כאָטש ער האַלט זײַנע ייִדישע ליטעראַטור־קלאַסן אויסשליסלעך אויף ענגליש, איז מסתּמא אַזוי אײַנגעפֿירט. דערין האַלט די גאַנצע וועלט; אַז ער איז דאָס אייבערשטע פֿון שטייסל. כאָטש איך בין נישט באַקאַנט מיט זײַנע ווערק אויפֿן געביט פֿון ייִדיש, אויף ייִדיש, איז משה — זוך מיך און יוקל — געפֿינען מיך. ס׳הייסט, אַ ייִדיש ווערק זײַנס אונטער זײַן חתימה. אין צײַט פֿון מײַן סטודענטישער קאַריערע האָט מיך דער פֿויגל צוגערופֿן און מיט אַ פֿאַרשוויצטער נאָז גענומען מיט מיר אײַנטענהן.

אין דער שוועדישער שפּראַך געפֿינט זיך אַ וואָרט, וואָס איז נישט סתּם אַ וואָרט, נאָר אַ קולטורעלער באַגריף: "לאַגאָם". בערך מיינט עס "נישט איבערכאַפּן די מאָס". אין שוועדן האַלט מען, אַז אַ מענטש דאַרף תּמיד זײַן באַשיידן און אויסמײַדן עקסטרעמען; זײַן נישט צו רײַך און נישט צו אָרעם; נישט צו פֿריילעך און נישט צו טרויעריק; זיך נישט אַרײַנמישן אין די ענינים פֿון אַנדערע; בקיצור — זיך נישט וואַרפֿן אין די אויגן.

דעם פֿאַרגאַנגענעם סוף־וואָך האָבן בערך 90 ייִדישע אײַנוווינער פֿון שוועדן — כּמעט אַלע צווישן 50 און 65 יאָר, און ס׳רובֿ פֿון זיי, קינדער פֿון דער שארית־הפּליטה — געהאַט אַ געלעגנהייט זיך צו באַפֿרײַען אַ ביסל פֿון "לאַגאָם", און פֿון דער שוועדישער געזעלשאַפֿט בכלל. במשך פֿון דרײַ טעג האָבן זיי אין אַ קליינעם האָטעל, מחוץ דער שטאָט שטאָקהאָלם, זיך מחיה געווען מיט דער ייִדישער שפּראַך און קולטור, געהערט לעקציעס, געפֿירט דיסקוסיעס, געזונגען לידער, און געשריבן און פֿאָרגעשטעלט הומאָריסטישע סקיצעס אויף ייִדיש. אין פֿאַרגלײַך מיט זייער געוויינטלעכן שוועדישן אויפֿפֿיר, האָבן זיי דאָ מיטן גאַנצן האַרצן אַרומגענומען זייערע פֿרײַנד, זיך באַרימט מיט די פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון זייערע אייניקלעך, זיך געטיילט מיט זכרונות וועגן זייערע מיזרח־אייראָפּעיִשע משפּחות, דערציילט וויצן אויף ייִדיש (נישט תּמיד סאַלאָן־פֿעיִקע), און אָפֿט מאָל זיך געקאַטשעט פֿון געלעכטער.

די אונטערנעמונג איז געווען דאָס צוועלפֿטע יאָר פֿונעם שוועדישן "ייִדיש־סעמינאַר". צוליב דעם וואָס ייִדיש האָט דאָ דעם סטאַטוס פֿון אַן אָפֿיציעלער מינאָריטעט־שפּראַך, האָט די רעגירונג אין אַלע פֿריִערדיקע יאָרן ברייטהאַרציק פֿינאַנצירט דעם סעמינאַר דורך אַ סובסידיע פֿון 630,000 שוועדישע קראָנען (100,000$ דאָלאַר), און דערבײַ דערמעגלעכט די אָרגאַניזירער צו ברענגען עקספּערטן און אַרטיסטן פֿון אויסלאַנד צו געבן לעקציעס און פֿאַרווײַלן דעם עולם אויף מאַמע־לשון. צווישן די געסט פֿון פֿריִערדיקע יאָרן: דער "פֿאָרווערטס"־שרײַבער גענאַדי עסטרײַך; דער פּאַריזער ייִדיש־פּראָפֿעסאָר יצחק ניבאָרסקי; די ניו־יאָרקער אַקטיאָרן אָרון ריקמאַן און יעלענע שמואלענזאָן, און דער רעציטאַטאָר און כּישוף־מאַכער שיין בייקער. הײַאָר האָט מען פֿאַרבעטן די נאָרוועגישע זינגערין בענטע קאַהאַן (וואָס איז, אַגבֿ, אַ ווײַטע קוזינע פֿונעם גרינדער פֿון "יונג ייִדיש" אין ירושלים, מענדי קאַהאַן); דער לינגוויסט דוד־הירשע כּץ, און די שרײַבערין פֿון די שורות.

די פֿראַגע פֿון ענגלישע (ווי אויך אַנדערע) איבערזעצונגען פֿון ייִדישע ליטעראַרישע ווערק איז תּמיד אויפֿן סדר-היום. צו מאָל פֿאַרנעמט זי אַ העכערן אָרט צווישן די "הייסע" פֿראַגן און צו מאָל לאָזט זי זיך אַראָפּ נידעריקער, פֿאַרבאַהאַלט זיך ערגעץ, אָבער אין גאַנצן ווערט זי קיין מאָל ניט פֿאַרשוויגן. בפֿרט נאָך, אַז אַ היפּש ביסל קורסן אין אוניווערסיטעטן זײַנען אויפֿגעבויט אויפֿן עקזיסטירנדיקן קאָרפּוס פֿון איבערגעזעצטע ווערק. איך לערן אויך אַזעלכע קורסן; אַזוי, אַז מיר איז גוט באַקאַנט דער קאָפּווייטיק פֿון אויסזוכן און אויסקלײַבן די טעקסטן. איך האָב אויך אַ דערפֿאַרונג פֿון הערן און לייענען די רעאַקציע פֿון סטודענטן אויף די ווערק, וואָס איך פֿאָדער צו לייענען.

קודם-כּל דאַרף מען זאָגן, אַז מיר פֿאַרמאָגן אַ ממשותדיקע צאָל איבערזעצונגען. אייניקע זײַנען געראָטענע, אַנדערע וואָלטן געקענט זײַן בעסער. אָבער דאָס איז שוין אַן אַנדער פֿראַגע. איך האָב ערגעץ געלייענט, אַז בלויז צוויי פּראָצענט ייִדישע ווערק האָבן אַן ענגלישע איבערזעצונג. איך ווייס ניט, ווי אַזוי מע האָט באַקומען די דאָזיקע סטאַטיסטיק. אָבער זי האָט ניט קיין זין, אַפֿילו אויב מע קען זיך אויף איר פֿאַרלאָזן, ווײַל גאָר ניט אַלץ פֿאַרדינט מע זאָל עס איבערזעצן בכלל, און אויף ענגליש — בפֿרט.

איך וויל ניט, מע זאָל מײַנע ווערטער פֿאַרטײַטשן ווי אַ סימן, אַז איך בין אַ קעגנער פֿון נײַע איבערזעצונגען. אַדרבא. צו מאָל איז בעסער צו האָבן אַפֿילו אַ שוואַכע, פֿאַרגרײַזטע איבערזעצונג איידער ניט צו האָבן קיין שום איבערזעצונג. דער ציל פֿון דעם, וואָס איך וויל זאָגן, געפֿינט זיך אין אַן אַנדער דימענסיע. מיר שײַנט, אַז דער שליסל צום פֿאַרבעסערן דעם מצבֿ מיט איבערזעצונגען פֿון ייִדיש איז ניט די איבערזעצונגען גופֿא, נײַערט אין דעם ווי זיי ווערן פֿאַרשפּרייט און פּראָפּאַגאַנדירט.

וואָס איז געבליבן פֿון יענער עקזאָטישער לאַנדשאַפֿט, אין וועלכער עס האָט זיך געשטאַלטיקט אין ייִדישן — און נישט נאָר אין ייִדישן — באַוווּסטזײַן דער נאָענטער און דער מיטעלער אָריענט, און אין אים, דאָס הייליקע לאַנד מיט זײַן געטלעכן רום און אָריענטאַלישער אידיליע? און ווי פּאַסן זיך צונויף די בילדער פֿון דער הײַנטיקער ווירקלעכקייט און פֿון די איצטיקע געשעענישן אין דעם צעטרייסלטן ראַיאָן, מיט די אימאַזשינירטע בילדער פֿון אונדזער אײַנגעבילדעטן אַמאָל?

יעדע אידעאָלאָגישע באַוועגונג, יעדער אידעאַליזם בכלל, פֿאָרמאָגט זײַן רעוואָלוציאָנערע ראָמאַנטיק פֿונעם אידעאַליזירטן אַמאָל. דער אַמאָל טראָגט אין זיך דעם צויבער פֿון פֿאַרלוירן־געגאַנגענע, אָדער פֿאַרגעסן־געוואָרענע, ווערטן פֿון הויכער מאָראַל, פֿון גרייטקייט זיך מקריבֿ צו זײַן פֿאַר אידעאַלן. אונדזער הײַנטיקע מאַטעריאַליסטישע עפּאָכע פֿון ראַציאָנעלן געדאַנק, וועלכער שטויסט פֿאָרויס און דערנערט די מאָדערנע טעכנאָלאָגיע און עפֿנט פֿאַר דעם מענטשן נײַע וועלטן מיט נײַע פּערספּעקטיוון, לאָזט נישט איבער קיין אָרט פֿאַר קיין סענטימענטן און קיין צײַט אויף צו בענקען נאָך דער אַמאָליקער ראָמאַנטיק.

ליידער, קאָן מען הײַנט נישט זאָגן, אַז דער דאָזיקער נאָסטאַלגישער זכּרון, די בענקשאַפֿט צו דער ראָמאַנטיק און די בענקשאַפֿט צו די אידעאַלן פֿון אַמאָל ווערן פֿאַרטומלט אין דעם ווירוואַר פֿון דער טעכנאָלאָגיע, פֿון בויען די אויסגעחלומטע און אידעאַליזירטע "נײַע וועלט". דאַקעגן קאָן מען יאָ זאָגן, אַז די שיינע צוקונפֿט־חלומות ווערן פֿאַרטומלט אין דעם רויש און אין וועלטלויף פֿון דער ווילדער קאָנקורענץ; פֿון יאָגן זיך נאָך רווחים אויפֿן "פֿרײַען מאַרק" פֿון דער מאָדערנער שקלאַפֿערײַ, אין דער וועלט פֿון קינאה און שׂינאה; פֿון אייגנליבע, פֿון נישט פֿאַרגינערישקייט און אויסנוצערײַ.