דער אָנגעזאָגטער דראָענדיקער סעפּטעמבער מיט זײַנע שוואַרצע נבֿואות האָט זיך הײַנטיקע וואָך — צווישן ראָש־השנה און יום־כּיפּור — פֿאַרענדיקט און... "עס איז גאָרנישט געשען", כאָטש פֿאָרגעקומען איז אין דעם חודש זייער אַ סך.

דער זיכערהייטלעכער "צונאַמי", וועלכן דער אויסערן-מיניסטער אַבֿיגדור ליבערמאַן האָט "צוגעזאָגט" אויף די ימים־נוראָים, איז אַדורך בשלום, כאָטש דער שלום האָט זיך ווידער דערווײַטערט אויף אַ היפּשן מהלך. די פּאָליציי אין ישׂראל האָט מאָביליזירט איר גאַנצן פּאָטענציאַל (אַרום צוואַנציק טויזנט פּאָליציסטן) צו זײַן גרייט אויף יעדער עווענטואַליטעט, און אויף יעדן מעגלעכן פּרוּוו פֿון די אויפֿגערעגטע פּאַלעסטינער צו פֿאַרשטערן דעם ייִדישן אַרײַנטריט אין דעם נײַעם יאָר תּשע"ב. די ייִדן, יעדער איינער אויף זײַן שטייגער, האָבן פֿרידלעך און אָן דאגות געפּראַוועט דעם יום־טובֿ — ווער אין די שילן, ווער אויף די סעודות אין זייערע היימען, און ווער אין די פול־געפּאַקטע האָטעלן אויף דער נאַטור, פּיקניקס אין די גערטנער און וועלדלעך; און אַרום 200 טויזנט — אין פּענסיאָנאַטן, אויף די אויספֿלוגן אין אויסלאַנד.

אויב עס האָט ווער פֿאַרשטערט די רו און די אידיליע פֿון די "פֿאָרכטיקע טעג", זײַנען דאָס געווען גראָד די ייִדישע גאָטפֿאָרכטיקע פֿאַנאַטיקער, וואָס האָבן פּרובירט אָנצינדן אַ נאַציאָנאַלע שׂרפֿה, פֿאַרברענענדיק אַ מעטשעט אין דעם בעדויִנישן דאָרף זאַגאַריִאַ, נישט ווײַט פֿון דער שטאָט צפֿת אין גליל. די מוסולמענישע הייליקע שריפֿטן און דער קאַרפּעט אויפֿן דיל זײַנען געוואָרן פֿאַרברענט, די ווענט אינעווייניק פֿאַרטשאַדעט און פֿון דרויסן באַשמירט מיט ראַסיסטישע לאָזונגען, מיט דער חתימה "תַּג מחיר", וואָס מיינט דער פּרײַז־עטיקעט פֿון דער נקמה. די כוליגאַנען האָבן עס באַשטימט פֿאַר יעדן פֿײַנטלעכן אַקט, נישט בלויז מצד די פּאַלעסטינער טעראָריסטן, נאָר אויך מצד די מאַכט־אָרגאַנען פֿון דער מדינה. צו די לעצטע פֿײַנטלעכע אַקטן אין דער לענגסטער תּקופֿה פֿון פֿאַרהעלטנישמעסיקער רו געהערן דער מאָרד פֿון דער משפּחה פֿאָגעל דעם 11טן מערץ 2011 אין דעם ייִשובֿ איתמר נעבן שכם, און דאָס אָפּרוימען, אויפֿן באַפֿעל פֿונעם העכסטן געריכט, דרײַ אויפֿגעבויטע הײַזער אין דעם אומגעזעצלעכן פֿאָרפּאָסטן מגרון.

הײַיאָר, דעם 22סטן יוני, איז געוואָרן 70 יאָר זינט דעם אָנהייב פֿון דער סאָוועטיש-דײַטשישער — דער גרעסטער און בלוטיקסטער — פֿאַזע אין דער צווייטער וועלט-מלחמה. ערבֿ דעם דאָזיקן יוביליי האָט מען אין רוסלאַנד דורכגעפֿירט אַן אויספֿרעג. דער ציל איז געווען אויסצוקלאָרן, ווי אַזוי די רוסן באַציִען זיך הײַנט-צו-טאָג צו אַנדערע נאַציעס, וועלכע האָבן זיך באַטייליקט אין דער מלחמה. דער סך-הכּל איז געווען אַזאַ: מער פֿון אַלעמען האָבן די רוסן פֿײַנט ניט די דײַטשן, נאָר דווקא די פּאָליאַקן און, אַ ביסל ווייניקער, די אַמעריקאַנער. וואָס שייך די דײַטשן, פֿאַרנעמען זיי דאָס פֿערטע אָרט. צו זיי איז די באַציִונג אַן ערך אַזאַ ווי צו די ענגלענדער.

מיט וואָס זשע האָבן זיך אַזוי פֿאַרזינדיקט די פּאָליאַקן, מיט וועלכע מע האָט צום לעצטן מאָל געהאַט אַ מלחמה מיט נײַנציק יאָר צוריק, און בעת דער צווייטער וועלט-מלחמה איז מען אַפֿילו געווען שותּפֿים אין דעם קאַמף קעגן היטלערן? דער ענטפֿער איז אַ קאָמפּליצירטער, בפֿרט נאָך אַז צווישן די פּאָליאַקן האָט רוסלאַנד אויך אַ שלעכטן שם. רוסיש-פּוילישע באַציִונגען האָבן זייער אַ לאַנגע געשיכטע, אין וועלכער עפּיזאָדן פֿון פֿרײַנדשאַפֿט שפּילן יאָ אַ ראָלע, אָבער עס דאָמינירן פֿון דעסטוועגן קאָנפֿליקטן, ביטערע און בלוטיקע בתוכם.

אַפֿילו אין דער תּקופֿה, ווען קאָמוניסטן האָבן אָנגעפֿירט מיט פּוילן, האָט קיין גרויסע ליבע ניט געברענט צווישן ביידע צדדים. פּוילן איז פֿאַרבליבן אַ שווערער קאָמפּאַניאָן, וואָס האָט פֿון צײַט צו צײַט געפֿירט אַן אייגענע פּאָליטיק. ס׳איז גענוג צו דערמאָנען, אַ שטייגער, אַז אין פּוילן זײַנען ס׳רובֿ פּויערים פֿאַרבליבן אינדיווידועלע פֿאַרמערס, מע האָט זיי ניט "קאָלעקטיוויזירט" אין קאָלכאָזן, און אַז די קאַטוילישע רעליגיע האָט ניט אויפֿגעהערט צו זײַן אַ ממשותדיקער טייל פֿונעם פּוילישן לעבן.

ווען די פֿאַרוואַלטונג־מיטגלידער פֿון דער "ביאַליסטאָקער היים" — אַן אָנגעזעענער מושבֿ־זקנים אין ניו־יאָרק — האָבן דעם זומער געמאָלדן, אַז די 80־יאָריקע אינסטיטוציע וועט זיך שליסן אין אָקטאָבער, האָבן זיי זיך מסתּמא נישט געריכט אויף די פּראָטעסטן, וואָס דאָס וועט אַרויסרופֿן.

די פֿאַרוואַלטונג זאָגט, אַז זי האָט נישט געהאַט קיין ברירה, ווײַל דער צענטער פֿאַרלירט יעדעס יאָר 3 מיליאָן דאָלאַר, צוליב די הויכע הוצאָות פֿון אויפֿהאַלטן דעם בנין און די פֿאַרקלענערטע צוריקצאָלונגען פֿון "מעדיקייד". אָבער אַ צאָל אַקטיוויסטן טענהן, אַז דער באַשלוס פֿון דער פֿאַרוואַלטונג צו פֿאַרקויפֿן דעם שכנותדיקן בנין פֿאַראַיאָרן רופֿט אַרויס חשד וועגן די אמתע כּוונות פֿון דער פֿאַרוואַלטונג, און בפֿרט וועגן איר פֿאָרזיצער, אײַראַ מייסטער, וואָס, זיי טענהן, האָט אָפּגעלעקט אַ ביינדל דערפֿון.

נישט געקוקט אויף די פּראָטעסטן און דער אומצופֿרידנקייט בײַ אַ טייל פֿון די ייִדן פֿון דער שארית־הפּליטה, און ווילנער ייִדן בפֿרט, איז דער געפּלאַנטער אָוונט בײַם ניו־יאָרקער ייִוואָ — "די ווילנער געטאָ־איבערלעבונג" — לזכּרון די ייִדן פֿון דער ווילנער געטאָ, דורכגעגאַנגען בשלום. ס׳רובֿ אינעם עולם זענען געווען צופֿרידן מיט דער אונטערנעמונג, וואָס איז פֿאָרגעקומען דעם 22סטן סעפּטעמבער.

די פּראָטעסטן האָבן זיך קאָנצענטרירט אַרום דעם באַשלוס צו פֿאַרבעטן דעם ליטווישן אויסערן־מיניסטער. צום סוף, איז דער מיניסטער, אַודראָניוס אַזשובאַליס, נישט געקומען בײַ צײַטנס און דער ליטווישער קאָנסול אין אַמעריקע האָט געלייענט דעם מיניסטערס קורצע רעדע. עס זעט אויס, אַז דער מיניסטער איז געווען אויף אַ קבלת־פּנים און וועטשערע מיט הילאַרי קלינטאָן, און האָט זיך נישט געקענט באַפֿרײַען. ער האָט זיך שטילערהייט אַרײַנגערוקט אין מיטן דער פּראָגראַם, אָבער האָט זיך אין איר נישט באַטייליקט.

אַ מאָדנע גורל האָט אומאַן, די אוקראַיִנישע שטאָט וואָס געפֿינט זיך 125 מײַל פֿון קיִעוו. אייניקע טענהן, אַז זי פֿאַרנעמט דאָס אָרט פֿון דעם געאָגראַפֿישן צענטער אין לאַנד. אומאַן קען זיך אויך גרויסן מיט איר אַלטן שיינעם פּאַרק און מיט דעם וואָס זי איז געוואָרן אַ ברודער-שטאָט מיט אַשקלון. און דאָך ניט אין דעם באַשטייט איר וויכטיקייט אין 21סטן יאָרהונדערט. אומאַן באַווײַזט זיך אין אוקראַיִנישע און אינטערנאַציאָנאַלע נײַעס יעדן האַרבסט, אַרום ראָש-השנה, ווען אַהין הייבן אָן קומען טויזנטער, און לעצטנס, צענדליקער טויזנטער, חסידים. אין אומאַן געפֿינט זיך דער קבֿר פֿון רבי נחמן בראַצלעווער (1772—1810) — אין דער דאָזיקער שטאָט איז אים באַשערט געווען צו שטאַרבן פֿון טובערקולאָז. אַזוי איז עס געוואָרן אַ הייליק אָרט פֿאַר דעם זגאַל ייִדן.

די איצטיקע געשיכטע פֿון עולה-רגל זײַן קיין אומאַן האָט זיך אָנגעהויבן אין יאָר 1989, אין דעם סאַמע ברען פֿון מיכאַיִל גאָרבאַטשיאָווס "פּערעסטרויקע". דעמאָלט זײַנען אין דער פֿאַרשלאָפֿענער פּראָווינציעלער שטאָט פֿון בערך 90 טויזנט תּושבֿים אָנגעקומען אַרום אַ טויזנט חסידים. זיי האָבן דורכגעלייגט דעם וועג, און זינט דעמאָלט האָט די צאָל פּילגרימען געהאַלטן אין איין וואַקסן. פֿון אַלע עקן וועלט לאָזן זיך אין וועג אַרײַן ייִדן, דער עיקר, די "טויטע חסידים". אַזוי רופֿט מען די בראַצלעווער חסידים (דווקא, זייער לעבעדיקע מענטשן), ווײַל זיי האָבן קיין אָפֿיציעלן רבי ניט געהאַט זינט דעם טויט פֿון זייער רבין, ר׳ נחמן בראַצלעווער. די אומאַנער יאַזדעס האָבן אַרײַנגעבלאָזן אַ היפּש ביסל ענערגיע אין דער דאָזיקער סבֿיבֿה, צוגעצויגן צו זיי מער מענטשן.

אין דער געשיכטע פֿון דער מאָדערנער ייִדישער קולטור שפּילן באַזונדערס אַ גרויסע ראָלע די "זיבן גוטע יאָר" ערבֿ דער ערשטער וועלט-מלחמה. אַ צײַטונג-אַרטיקל איז ניט קיין אָרט פֿאַר אַנאַליזירן אַלע פֿאַקטאָרן, וועלכע האָבן געמאַכט יענע צײַט פֿאַר אַ בלי-תּקופֿה פֿון ייִדיש-קולטור. דאָך מוז איך דערמאָנען די וויכטיקייט פֿון דער וואַקסנדיקער ראָלע פֿון ייִדיש ווי אַן "אינסטיטוציאָנעלע שפּראַך", דאָס הייסט, אַז פֿאַרשיידענע אָרגאַניזאַציעס — פּאָליטישע, געזעלשאַפֿטלעכע, קולטורעלע — האָבן אַלץ מער גענוצט ייִדיש אין זייער אַקטיווקייט. געטאָן האָבן זיי דאָס צוליב פֿאַרשיידענע סיבות. צו מאָל האָבן זיי אַפֿילו ניט געהאַט אין זינען קיין אידעאָלאָגישע כּוונות, נאָר פּשוט אָפּאָרטוניסטיש געמוזט האָבן די שפּראַך ווי אַן עפֿעקטיוון מיטל פֿאַר דערגרייכן געוויסע צילן. אָבער אַזוי צי אַזוי איז ייִדיש געוואָרן ברייט גענוצט אין פֿאַרשיידענע נײַע געביטן פֿון ייִדישן לעבן; בפֿרט אין אַזעלכע, וווּ מע האָט געדאַרפֿט קומען צו אַ געדרוקט וואָרט. גלײַכצײַטיק, זײַנען אַלץ שטאַרקער געוואָרן די קרײַזן, אין וועלכע ייִדיש איז געשטעלט געוואָרן אין דעם סאַמע צענטער פֿון נאַציאָנאַלע אידעען. אַרום ייִדיש זײַנען גיך געוואַקסן רישטאָוואָניעס פֿון ייִדישער נאַציאָנאַלער בויונג.

קיין נאַציאָנאַלע בויונג קען זיך ניט באַגיין אָן נאַציאָנאַלער בילדונג. און אין יענער צײַט האָבן זיך באַוויזן די ערשטע סטאַבילע ייִדישע לערנשולן. פֿאַר אַ יאָרן האָט מען אָפּגעמערקט הונדערט יאָר זינט אין ניו-יאָרק איז געשאַפֿן געוואָרן די ערשטע ייִדישע שול. הײַיאָר קען מען אָפּמערקן אַן ענלעכן יובֿל פֿון ייִדישער בילדונג אין מיזרח-אייראָפּע, וווּ ס’איז געווען ניט צו פֿאַרגלײַכן שווערער דורכצופֿירן אַזאַ אונטערנעמונג, ווײַל די רוסישע געזעצן האָבן ניט דערלויבט עס צו טאָן. נאָציאָנאַלע שולן וועט מען אין צאַרישן רוסלאַנד דערלויבן צו עפֿענען ערשט אין אַ פּאָר יאָר אַרום.

און כאָטש איך בין קיין מאָל אין לעבן נישט געווען אין קיין שום ייִדישן שטעטל, קיין מאָל אין לעבן נישט געזען קיין ייִדיש שטעטל פֿאַר די אויגן, פֿאָרט האָט זיך אין מיר אַרײַנגעגנבֿעט אַ נשמה פֿון אַן אַמאָליק ייִדיש שטעטל, ווי מײַן מאַמעס קוזינען האָבן מיר אַמאָל געשילדערט זייער שטעטל זגערזש און פּאַביאַניץ לעבן לאָדזש. פֿאַרשטייט זיך, אַז לאָדזש און וואַרשע האָבן זיך גערוכעוועט מיט סאַמאָראָדנע ייִדן, פֿרומע און פֿרײַע, לומדים און עם־הארצים; אַלערליי ייִדן — גערעדט מאַמע־לשון, זיך פֿאַרשטענדיקט אויף מאַמע־לשון, זיך געפֿרייט אויף מאַמע־לשון און זיך געסקאַרזשעט (געקלאָגט) אויף מאַמע־לשון.

אַנטקעגן וואָס האָב איך זיך דאָ צעזונגען איבער אונדזער לשון? אַנטקעגן דעם וואָס עס איז געווען נישט נאָר אַ שפּראַך, נאָר אַ גאַנצער באַגאַזש וואָס איז אַריבער צו אונדז פֿון דורות. און ווען אַ ייִד האָּט גערעדט אויף ייִדיש, האָבן זיך ייִדישע נשמות דערקוויקט.

דער שטרויספֿויגל האָט צוגעטראַכט אַ געניאַלע סטראַטעגיע פֿאַר זײַן זעלבסט־פֿאַרטיידיקונג קעגן אַלע מעגלעכע געפֿאַרן: ער פֿאַרשטעקט דעם קאָפּ אין אַ גריבל, כּדי נישט צו זען דעם אָנקומענדיקן, לאָמיר זאָגן, שׂונא, און אַז ער וועט דעם שׂונא נישט זען, איז אַ סימן, אַז אים, דעם קלוגן פֿויגל, דראָט נישט קיין געפֿאַר. ווײַל וואָס מען זעט נישט, עקזיסטירט נישט. דערויף דאַרף מען נישט זײַן נישט קיין פֿילאָסאָף און נישט קיין שטרויספֿויגל...
און, פֿון דער אַנדערער זײַט ווידער, טראַכט אויך דער קאָפּ פֿון דעם שטרויס, זײַענדיק אײַנגעגראָבן אין זײַן "זיכערהייטלעכער" באַהעלטעניש: אויב איך זע נישט דעם שׂונא, זעט דאָך דער שׂונא מיך נישט, בין איך אַזוי אַרום צוויי מאָל פֿאַרזיכערט!
אַבדאַלאַ דער צווייטער, דער קעניג פֿון יאָרדאַניע, דער דירעקטער וואַנט־צו־וואַנט־שכן לענג־אויס דער לענגסטער גרענעץ מיט ישׂראל, איז אַזוי ווי זײַן פֿאָטער כוסיין און ווי זײַן זיידע אַבדאַלאַ דער ערשטער, אין דעם מאָמענט דער איינציקער פֿרײַנד און אינטערעסן־פֿאַרבינדעטער אין דעם עלעקטריזירטן ראַיאָן, נאָך דעם ווי עגיפּטן און טערקײַ האָבן זיך אָנגעשלאָסן צו אונדזערע שׂונאים. אויך ער האָט די טעג אין זײַנע אויפֿטריטן דערקלערט, אַז די מנהיגים פֿון ישׂראל פֿירן זיך אויף ווי דער שטרויספֿויגל און באַהאַלטן זייער קאָפּ אין זאַמד.

מיר זענען שוין אין די לעצטע טעג פֿון חודש אלול תּשע״א. במשך דעם חודש האָבן ייִדן אומעטום, באַזונדערס אין ירושלים עיר־הקודש, אָנגעהויבן זיך מכין זײַן צו באַגעגענען די ימים־נוראָים, די פֿאָרכטיקע טעג. אין דעם ייִדישן פֿאָלקלאָר פֿלעגט מען זאָגן, אַז "ווען עס קומט אָן דער חודש אלול, ציטערן אַפֿילו די פֿיש אין וואַסער..."
אין די בתּי־מדרשים, אין די שטיבלעך פֿון מאה־שערים, גאולה און אַנדערע שכונות אין ירושלים, האָבן ייִדן געדאַוונט אין די דאָזיקע טעג מיט מער כּוונה ווי אין די אַנדערע טעג פֿון דעם יאָר.
מען האָּט "געזאָגט" סליחות און געבלאָזן שופֿר אין די שחרית־מנינים פֿון די ספֿרדישע קהילות. די אַשכּנזישע מנינים האָּבן זיך באַנוגנט מיט זאָגן סליחות און בלאָזן שופֿר, נאָר אין דער לעצטער וואָך פֿון חודש — פֿאַר ראָש־השנה.
במשך דעם חודש אלול האָבן ייִדן זיך באַמיט צו טאָן מעשׂים־טובֿים "בין אָדם לחבֿרו", כּדי צו באַווײַזן זיך אין דעם יום־הדין מיט וואָס מער מיצוות, און זיך אויסבעטן בײַ דעם רבונו־של־עולם, פֿאַר זיך, פֿאַר דער משפּחה און פֿאַר כּלל־ישׂראל, אַ גוטן, געזונטן און גליקלעכן יאָר.
די ימים־נוראָים זענען טעג פֿון "תּשובֿה, תּפֿילה וצדקה המעבֿירין את רוע־הגזרה" פֿאַר יעדן איינעם פֿון אונדז...
אין קעגנזאַץ צו אונדז, פֿײַערן די אומות־העולם דעם אָנקום פֿון זייער נײַעם יאָר מיט הוליאַנקעס, טענץ און שׂיכּרות. מיר מערקן אָפּ אונדזער נײַעם יאָר מיט אַן ערנסטן חשבון־הנפֿש, מיט אַ "קול־דממה דקה", מיט בעטן סליחה־ומחילה פֿון די זינד, וואָס מיר זענען באַגאַנגען אין דעם פֿאַרגאַנגענעם יאָר...