דריטער טייל — טשערנעוויץ

בעתן יאָר 2008 וועט מען פּראַווען נישט איין, נאָר צוויי, שׂימחות אין דער שטאָט טשער­נעוויץ. קודם־כּל, מערקט מען אָפּ, סוף אויגוסט, 100 יאָר נאָך דער היסטאָרישער טשערנעוויצער שפּראַך־קאָנפֿערענץ פֿון 1908, מיט אַ יובֿלדיקער ייִדיש־קאָנפֿערענץ. פּראָפֿ׳ וואָלף מאָסקאָוויטש פֿון העברעיִשן אוניווער­סיטעט (אַליין אַ טשערנעוויצער) האָט אָרגאַניזירט די אַקאַדעמישע קאָנפֿערענץ צוזאַמען מיט דער ייִדישער קהילה אין אוק­ראַיִנע, מיט יוסף זיסעלס בראָש,

צווייטער טייל — לעמבעריק

רופֿט די שטאָט ווי איר ווילט — אויף פּויליש — לוואָוו, אויף דײַטש — לעמבערג, אויף אוקראַיִניש — לוויוו, אָדער אויף ייִדיש — לעמ­בעריק — בלײַבט זי די זעלבע גאַליצישע שטאָט, וועלכע האָט געשפּילט אַזאַ וויכטיקע ראָלע אין דער ייִדישער קולטור־געשיכטע. אַ דאַנק דער הילף פֿון יוסף זיסעלס, אַ טשער­נאָוויץ־געבוירענער, וועלכע וווינט הײַנט אין קיִעוו און איז דער פֿאָרזיצער פֿונעם "ייִדישן אייראָ־אַזאַיאַטישן קאָנגרעס",

דער "פּאַריזער ייִדיש־צענטער — מעדעם־ביבליאָטעק" האָט יענע וואָך געמאָלדן, אַז זי האָט אונטערגעשריבן אַ פֿאַרקויף־צוזאָג צו באַקומען אַ בנין אינעם 10טן שטאָטקרײַז פֿון פּאַריז, לעבן דער מעטראָ־סטאַנציע "רעפּוב­ליק". זיי וועלן רעמאָנטירן דאָס געבײַ און זיך אַרײַנציִען אַהין ווי גיך מעגלעך. דאָס וועט אַוודאי קאָסטן גרויסע געלטער און דער צענטער האָט אָנגעהויבן אַ געלט־קאַמפּאַניע צו שאַפֿן די נייטיקע פֿאָנדן צו קויפֿן און דורכפֿירן דעם רעמאָנט.

ערשטער טייל, בודאַפּעשט

ווען איך דערצייל מײַנע פֿרײַנד, אַז איך בין צום ערשטן מאָל געפֿאָרן קיין אוקראַיִנע, דער עיקר, טשערנעוויץ און צפֿון־בוקעווינע, די היים פֿון מײַן מאַמען און זיידעס און באָבעס, פֿרעגן זיי מיך: נו, וואָס האָט דיר גענומען אַזוי לאַנג? דעם אמת געזאָגט, בין איך שוין פֿריִער יאָ צוריקגעפֿאָרן צום שטעטל פֿון מײַן טאַטן, סערעט, אין דרום־בוקעווינע, הײַנט רומעניע, אין 1984.

אין דער קונסט־גאַלעריע — "גאָלדמאַן־אַרט־גאַלערי" — פֿונעם וואַשינגטאָנער "ייִדי­שער קהילה־צענטער", ראָקוויל, מערי­לאַנד, שטעלט מען איצט אויס די מאָלערײַען און צייכענונגען פֿונעם ישׂראלדיקן קינסטלער אַלכּסנדר ווײַסמאַן. די אויסשטעלונג הייסט: "אַ בגד מיט אַ סך קאָלירן: די שטרעבונג פֿאַר ייִדישן אַחדות".

הערמאַן שטרוק (1876 — 1944) איז געווען אַ בערלינער קינסטלער, באַקאַנט פֿאַר זײַנע פּאָרטרעטן און לאַנדשאַפֿטן. ער האָט זיך אויסגעצייכנט ווי אַ מײַסטער פֿון ראַדירונגען, און אַפֿילו מאַרק שאַגאַל האָט אים געבעטן אים ווײַזן זײַן טעכניק. די אַנדערע קינסטלער ווי יעקבֿ שטײַנהאַרדט און אַנאַ טיכאָ האָבן זיך אויך געלערנט בײַ אים, און זײַן לערנבוך, "ווי אַזוי צו ראַדירן", איז נאָך אַלץ אַ קלאַסיש ווערק.

אין מיטן אַפּריל, איז די זינגערין רות לעווין געקומען קיין אַמעריקע אויפֿצוטרעטן מיט קאָנצערטן פֿון ייִדישע לידער אין ניו־יאָרק, וואַשינגטאָן און ניו־דזשערזי. בײַ די קאָנצערטן האָט זי געשטעלט דעם טראָפּ אויף די לידער, געשאַפֿן פֿון איר טאַטן, לייבו לעווין, אין פֿאַרבינדונג מיט דער פּרעכטיקער זאַמלונג, וואָס זי האָט אַרויסגעגעבן אין 2005 — "לייבו לעווין: וואָרט און ניגון" — וועגן וועלכער מיר האָבן געהאַט געשריבן אין דער רובריק. דער קאָנצערט אין ניו־יאָרק איז פֿאָרגעקומען דעם 10טן אַפּריל אינעם "אַרבעטער־רינג"־בנין און איז געווען אַ טייל פֿונעם חודשלעכן "קאַוועהויז" בײַם ייִדישן קולטור־קאָנגרעס, בשותּפֿות מיטן "אַרבעטער־רינג".

צום ערשטן מאָל וועט מען אין ניו־יאָרק, פֿונעם 11טן ביזן 13טן אַפּריל, דורכפֿירן אַ קינאָ־פֿעסטיוואַל פֿון רוסישע דאָקומענטאַר־פֿילמען. די אונטערנעמונג נעמט אַרײַן אַ צאָל פֿילמען, וועלכע מע האָט לעצטנס געמאַכט אין רוסלאַנד, אָבער, צום באַדויערן, וועט מען זיי מסתּמא נישט קענען זען אין די געוויינטלעכע קינאָס אין אַמעריקע. כאָטש דער פֿעסטיוואַל שטעלט דעם טראָפּ אויף פֿילמען וועגן די רוסן וואָס האָבן פֿאַרלאָזט זייער היימלאַנד און זייערע בײַטראָגן, קען מען אויך זען היסטאָריש־אָריענטירטע פֿילמען מיט אַ שײַכות צום ייִדישן פֿאָלק.

נאָכן שליסן זיך פֿונעם וויכטיקסטן ליטעראַרישן זשורנאַל "די גאָלדענע קייט", מיט אַן ערך 10 יאָר צוריק, האָט די ייִדיש־וועלט איבערגעלעבט אַ שאָק. זי איז אָבער צו ביסלעך געקומען צוריק צו די כּוחות. עס זענען דערשינען נײַע אָדער איבערגעמאַכטע זשורנאַלן, מיט וויזועלע און תּוכיקע אינטערעסאַנטע בײַטן, צווישן זיי: "אויפֿן שוועל", "צוקונפֿט", און אויף העברעיִש, אָבער וועגן ייִדיש, "דווקא". די וואָך האָבן מיר באַקומען דעם ערשטן נומער (פֿרילינג, 2008) פֿון אַ נײַעם, ריין ליטעראַרישן זשור­נאַל, "גילגולים: נײַע שאַפֿונגען" אונטער דער רעדאַקציע פֿון זשיל ראָזיע, פֿונעם "פּאַריזער ייִדיש־צענטער/מעדעם־ביבליאָ­טעק";

דער יערלעכער קינאָ־פֿעסטיוואַל — "נײַע רעזשיסאָרן, נײַע פֿילמען" — וואָס ווערט אָרגאַניזירט דורך דער "לינקאָלן־צענטער־קינאָ־געזעלשאַפֿט" איז אַ הויכפּונקט אויפֿן קאַלענדאַר פֿונעם ניו־יאָרקער קינאָ־ליבהאָבער. די וואָך־לאַנגיקע אונטערנעמונג האָט אַ גוטן שם צו געפֿינען נײַע און אינטערעסאַנטע פֿילמען ווײַט פֿון דער האָליוווּדער סבֿיבֿה.

אין ניו־יאָרק פֿעלן נישט קיין ברירות, ווי אַזוי צו פֿאַרברענגען פּורים. די קהילה לעכצט נאָך אַ געלעגנהייט משׂמח צו זײַן זיך נאָך אַ לאַנגן ווינטער, און ווי אַ דערמאָנונג אין דער פֿאַרבינדונג צווישן די סעזאָנען פֿונעם יאָר מיטן ייִדישן לוח, איז דער יום־טובֿ הײַנטיקס יאָר אויסגעפֿאַלן צוזאַמען מיטן ערשטן טאָג פֿרילינג. דערצו איז דער יום־טובֿ פֿאָרגעקומען אין אַ פֿרײַטיק,

אין אַ צײַט, ווען אַ סך זינגער הײַנט פֿון ייִדישע לידער רעדן קוים אַרויס די ווערטער, ווײַל זיי קענען נישט די שפּראַך, איז אַ מחיהניש צו הערן זינגער, וועלכע זינגען ייִדיש נאַטירלעך, אָן אַ פּגם. ווער רעדט שוין וועגן דער הנאה בײַם הערן ווי קינדער זינגען ייִדישע לידער — קאָרעקט און מיט געפֿיל. אַזאַ זעלטענעם פֿאַל שטעלן מיט זיך פֿאָר די צוויי "שעכטער־טעכטער", די צוויי טעכטער פֿונעם מוזיקער און קאָמפּאָזיטאָר בנימין שעכטער — ריינע, 13 יאָר אַלט, און טעמע, 8 יאָר אַלט.