רעננה, אין מדינת־ישׂראל, איז אַ שטאָט פֿון אַ מיטלמעסיקער גרייס; און דאָך איז פֿאַראַן דאָרט אַ סימפֿאָנישער אָרקעסטער. אין די לעצטע וואָכן איז דער רעננה־אָרקעסטער געוואָרן אײַנגעלאַדן צו געבן אַ קאָנצערט פֿאַרן עולם פֿון אייראָפּעיִשן פּאַרלאַמענט. דער־אָ קאָנצערט איז מצד דער אייראָפּעיִשער איינהייט אַ זשעסט — אייראָפּע טוט זיך פֿאַרנייגן פֿאַר אַלמאַ ראָזע, דער גרויסער ייִדישער פֿידלערין און דיריגענטין וואָס איז אַוועק פֿון דער וועלט אין אוישוויץ. די שליחות צו באַערן דאָס קינסטלערישע לעבן פֿון אַלמאַ ראָזע, די לייטערין פֿון אַ פֿרויען־אָרקעסטער, דעם־אָ קדיש־בציבור איז דערלאַנגט געוואָרן דעם סימפֿאָנישן אָרקעסטער פֿון רעננה.

שוידערלעך עפּעס קלינגט דער פֿאַקט, אַז אויף דער אוישוויץ־פּלאַנעטע, וווּ דאָס טאָג־טעגלעכע "לעבן" איז געווען טויט, זענען געווען לאַגערניקעס וואָס זייער אויפֿלאַגע פֿלעגט זײַן שפּילן מוזיק. אָט, אַלמאַ ראָזע, זי האָט אין אוישוויץ אָנגעפֿירט מיט אַן אָרקעסטער פֿון פֿערציק פֿרויען... וועגן דעם־אָ מאָדנעם ענין דערשײַנען די לעצטע יאָרן ביכער, גבֿית־עדות, פֿילמען און אַפֿילו אַן אָפּערע. אַ רײַכער קוואַל פֿון אינפֿאָרמאַציע איז די פֿאַרנעמיקע אַרבעט פֿונעם מוזיקאָלאָג ריטשאַרד ניומאַן — "אַלמאַ ראָזע, ווין 1906 — אוישוויץ 1944", 500 ז׳ באָן (דײַטשלאַנד), 2003.

ריטשאַרד ניומאַן שילדערט די יאָרן פֿון מוזיקאַלישן לעבן אין ווין בסוף 19טן יאָרהונדערט. ער באַקענט אונדז מיט דער משפּחה פֿון אַלמאַ ראָזע, איר קינדהייט, אירע ערשטע מוזיק־דערפֿאָלגן ביז דעם אַרײַנמאַרש פֿון די נאַציס קיין עסטרײַך; מיר באַקענען די יאָרן פֿון גלות... און מען דערפֿילט דעם שוידער פֿון אוישוויץ־לאַגער...

ס׳זענען דאָ ערטער אויף דער ערד, וועלכע לעבן אין אונדזער פֿאַנטאַזיע יאָרן־לאַנג, נאָך איידער מיר האָבן געהאַט די זכיה זיי צו זען מיט די אייגענע אויגן. אַזאַ אָרט איז מסתּמא פֿאַר יעדן ייִדן די שטאָט אָדעס. יעדנפֿאַלס פֿאַר ייִדן פֿון מײַן היימשטאָט ווילנע — ירושלים דליטא...

דער זומער־סעזאָן פֿון יאָר 1971 האָט זיך שוין אָנגעהויבן, און מיר — איך מיט מײַן מאַן שלמה ז״ל — זײַנען אַרויסגעפֿאָרן פֿון ווילנע קיין אָדעס אויף אורלויב ניט האָבנדיק דאָרט קיין באַקאַנטע; אויך ניט מיט זיך קיין קוראָרט־קאַרטעס און קיין אַדרעס, לויט וועלכן מיר זאָלן קענען דינגען אַ צימער. געפֿאָרן פּשוט מיטן איינציקן ציל צו לעבן אַ ביסל אין אָדעס. ס׳האָט אונדז אָפּגעגליקט — מען האָט אונדז באַוויזן ווי צוצוקומען צו דער אָפּרו־זאָנע אויפֿן שוואַרצן ים, צו די אָדעסער אַ״ג דרײַ "פֿאָנטאַנען" — דעם קליינעם פֿאָנטאַן, דעם מיטעלן און דעם גרויסן פֿאָנטאַן. און טאַקע דאָרט, אין איינעם פֿון זיי, האָבן מיר געדונגען אַ צימער (געוווינט האָט דאָרט אַן אַרבעטער־פּאָרפֿאָלק; ער אַן אָדעסיט און זי — פֿון דער היים אַ סיבירערין. די טאָכטער זײַנע, אַ יאָר 17 אַלט, איז געווען אַוועקגעפֿאָרן אין אַ יוגנט־קאָלאָניע, און איר צימער איז געווען פֿרײַ).

יוסף פּאַפּיערניקאָוו איז געבוירן געוואָרן אין וואַרשע, בײַ האָרעפּאַשנע עלטערן. באַקומען אַ פֿרײַע דערציִונג און אַ מיטעלע בילדונג. אין עלטער פֿון נײַן יאָר געוואָרן אַ משורר אין דער וואַרשעווער "טלאָמאַצקע סינאַגאָגע" בײַם חזן פֿון די חזנים — גרשון סיראָטאַ. אָנגעהויבן שרײַבן אין עלטער פֿון זעכצן־זיבעצן יאָר. דעביוטירט אין יאָר 1918 אין י. מ. ווײַסענבערגס "זאַמלביכער" און אין "מיטן שטראָם". אין די 1920ער יאָרן זיך געדרוקט שוין אין ליטעראַטור־בײַלאַגעס פֿון דער ייִדישער פּרעסע אין פּוילן און, אין אַ גרויסער צאָל ליטעראַרישע צײַטשריפֿטן און זשורנאַלן אין אויסלאַנד. אין יאָר 1924 געפֿאָרן קיין "פּאַלעסטינע" און אין יאָר 1929 — געקומען אויף אַ באַזוך קיין וואַרשע פֿון וואַנען ער איז אין יאָר 1933 צוריקגעפֿאָרן קיין ארץ־ישׂראל — מיטן באַשלוס, דאָ צו פֿאַרבלײַבן.

אין יאָר 1927 איז אין וואַרשע דערשינען די ערשטע זאַמלונג ארץ־ישׂראל־לידער "אין זוניקן לאַנד"; אין יאָר 1929 איז אין וואַרשע אַרויס זײַן ערשטע זאַמלונג פֿון סאָציאַלע לידער "רויט אויף שוואַרץ".

ווי באַוווּסט, האָט פּאַפּיערניקאָוו פֿאַרעפֿנטלעכט נאָך אַ סך ליטעראַרישע לידער־זאַמלונגען ווי אויך דערציילונגען.

ווען איך בין נאָך געווען אַ גרינער "יונגערמאַנטשיק" האָב איך געטראַכט, אַז אַ זיבעציק־יעריקער מענטש, איז אַלט־שבאַלט, איז אַ זקן־שבזקן. דאָך איצט, ווען איך ווער באַלד אַלט פֿינף און זעכציק דאַכט זיך מיר, אַז אַ זיבעציק־יעריקער מאַנצביל איז נאָך אַ גרינער "יונגערמאַנטשיק". אַלץ איז רעלאַטיוו... פֿאַרשטייט זיך, אָנרופֿן אַ געשעצטן, באַיאָרטן און באַערטן פּראָפֿעסאָר — גרינער "יונגערמאַנטשיק" איז אַ ביסל גראָב־יונגיש. דאָך האָף איך, אַז פּראָפֿעסאָר יחיאל שיינטוך וועט זיך אויף מיר ניט באַליידיקן, ווײַל מיינען מיין איך זײַן יונגע נשמה, זײַן ענערגיע, זײַנע גײַסטיקע יוגנטלעכע קראַפֿטן.

כ׳וואָלט געוואָלט דערמאָנען די לייענער עטלעכע ביאָ־ביבליאָגראַפֿישע פּרטים.

יחיאל שיינטוך איז געבוירן געוואָרן אין בוענאָס־אײַרעס, אַרגענטינע, דעם 28סטן מאַרץ 1941. דאָרט האָט ער באַקומען זײַן אַלגעמיינע און ייִדישע דערציִונג. געווען אַן אַביטוריאַנט פֿון העברעיִש־ייִדישן לערער־סעמינאַר, וווּ זײַן לערער פֿון ייִדישער ליטעראַטור איז געווען שמואל ראָזשאַנסקי.

דאָס איז נישט געווען קיין פּורים־שפּיל, כאָטש עס האָט זיך אָפּגעשפּילט מער אָדער ווייניקער אין די טעג פֿון פּורים. דאָס איז געווען אַן אַכזריותדיקע שדים־שפּיל פֿון אַלע בייזע אונטערערדישע און איבערערדישע רוחות פֿון דער צעווילדעוועטער נאַטור — און אָן מאַסקעס.

לויט אַלע סימנים האָט אונדזער דור, צוזאַמען מיט דעם דור פֿון אונדזערע קינדער און אייניקלעך, דעם טרויעריקן זכות צו לעבן אין אַן עפּאָכע פֿון גראַנדיעזע היסטאָרישע אויפֿטרייסלונגען. ווי דירעקט באַטייליקטע אין אָט דער דראַמע, אָדער ווי אירע אומבאַוווּסטזיניקע עדות אָדער קרבנות, און נישט האָבנדיק נאָך די גענוגנדיקע פּערספּעקטיוו פֿון צײַט, זענען מיר נישט מסוגל זי, ווי געהעריק, אָפּצושאַצן. נישט באַוויזן זיך אַרומצוזען נאָך דעם סאָציאַל־געזעלשאַפֿטלעכן שטורעם אין דער אַראַבישער וועלט, און גלײַך דערפֿילט די קלעפּ פֿון דער נאַטור־סטיכיע. די גלאָבאַליזאַציע האָט זיך אויסגעשפּרייט אויך אויף דער נאַטור. איצט שטייט די וועלט אַ צעטומלטע קעגנאיבער די ניט דערוואַרטע עווענטועלע נאָכפֿאָלגן פֿון דעם פֿאָרגעקומענעם אוניווערסאַלן צונאַמי.

אָסקאַר שינדלער איז דער אַממערסטן באַרימטער פֿון די חסידי־אומות־העולם. ער איז באַקאַנט געוואָרן אין דער עפֿנטלעכקייט נאָך דער מלחמה אַ דאַנק דעם גראַנדיעזן האָליוווּדער פֿילם "שינדלערס רשימה", רעזשיסירט פֿון סטיווען שפּילבערג. שינדלער, וועלכער איז געווען אַ מיטגליד אין דער נאַצי־פּאַרטיי, האָט געראַטעוועט העכער טויזנט ייִדן וועלכע האָבן געאַרבעט אין זײַן פֿאַבריק. די ייִדישע העפֿטלינגע זענען געווען לעגאַלע אַרבעטער מיט דער באַשטעטיקונג פֿון די נאַצישע מאַכט־אָרגאַנען. זייערע נעמען פֿיגורירן אין דער באַוווּסטער רשימה פֿון שינדלער, איינעם פֿון די וויכטיקסטע דאָקומענטן אין דער צײַט פֿון חורבן.

אָסקאַר שינדלער האָט נאָך דער מלחמה אויסגעוואַנדערט קיין אַרגענטינע צוזאַמען מיט זײַן פֿרוי עמילי. אין 1957 איז שינדלער צוריק געקומען קיין דײַטשלאַנד און דאָרט געלעבט ביז זײַן טויט אין 1974. ער האָט אָפֿט באַזוכט ישׂראל און איז אויפֿגענומען געוואָרן מיט וואַרעמקייט דורך "שינדלערס ייִדן". ער האָט געפֿלאַנצט דעם ערשטן בוים אין דער אַלעע פֿון די חסידי־אומות־העולם אין "יד־ושם". ער איז באַערדיקט געוואָרן אויפֿן הר־ציון אין ירושלים.

די ביאַליק־ראָגאָזין־שולע אין דרום־תּל־אָבֿיבֿ איז מיר גוט באַקאַנט. מיט יאָרן צוריק, ווען איך בין געווען דער אינספּעקטאָר אין דעם בילדונגס־מיניסטעריום פֿאַרן ייִדיש־לימוד אין די ישׂראל־שולעס, פֿלעג איך אָפֿט מאָל באַזוכן דאָרטן די קלאַסן פֿון דער שולע.

די לייטונג פֿון דער שולע, מיט דער געוועזענער מנהלת (דירעקטאָרין) עמירה יהלום, האָבן שטענדיק אַרויסגעוויזן אַ באַזונדער פֿאַרשטענדעניש און סימפּאַטיע צו דעם ייִדיש־לימוד.

במשך די יאָרן האָט דער עטנישער אָפּשטאַם פֿון דער אַרומיקער געגנט פֿון דער שולע זיך ראַדיקאַל געענדערט, און צו גלײַך אויך דער באַשטאַנד און כאַראַקטער פֿון אירע תּלמידים. אַלע גאַסן אַרום דער אַלטער, צענטראַלער "אגד"־אויטאָבוס־סטאַנציע אין תּל־אָבֿיבֿ, זײַנען איצט באַוווינט פֿון משפּחות פֿון די אַזוי־גערופֿענע "עובֿדים זרים" (פֿרעמדע אַרבעטער) פֿון 48 לענדער, אַממערסטנס פֿון אַפֿריקע און אַזיע און אויך אַ טייל פֿון אייראָפּע.

מײַסטער פֿון פּאָעטישער פּראָזע־קונסט — אַזוי באַצייכנט ישעיהו שפּיגלען אַבֿרהם סוצקעווער, וועלכער האָט אַליין דערפֿירט די פּראָזע־קונסט ביז פּערפֿעקציע אין זײַנע קורצע פּאָעטישע דערציילונגען. "ישעיהו שפּיגלס פּראָזע־קונסט — שרײַבט סוצקעווער — דערמאָנט אַ לירישע פֿײַכטקייט, אַ טרערן־פֿײַכטקייט, וואָס האַלט צוזאַמען די ווערטער און לײַכט אַרויס דורך זיי. זײַנע ווערטער זייגן אויס די וואָרע געשעענישן ביז צום דנאָ און פֿאַרוואַנדלען זיי אין לעגענדעס. אַ מאָל איז זײַנס אַ געמעל ווי אַן אַלט־ייִדישע גראַוויור אויף אַן אויסגעגראָבענעם זילבער־בעכער, וואָס האָט ניט ווער ס׳זאָל אים אָנגיסן מיט ווײַן און מאַכן איבער אים קידוש".

האָט ער — איינער פֿון די ניצול געוואָרענע "מלכות־געטאָ" — ווי ער האָט אָנגערופֿן זײַן ערשט בוך וועגן לאָדזשער געטאָ, וואָס איז אַרויס אין פּוילן אין יאָר 1947, גענומען אויף זיך די הייליקע אויפֿגאַבע אָנצופֿילן אָט דעם בעכער טראָפּן נאָך טראָפּן — נישט מיט ווײַן — נאָר מיט געוויין, מיט געוויין פֿון צער און האָפֿענונג פֿון זײַן אומגעבראַכטן פֿאָלק, מיט דעם וווּנדערלעכן עליקסיר פֿון זײַן פּאָעטישן וואָרט, וואָס זאָל בלײַבן ווי אַ מעמענטאָ פֿאַר אַלע קומענדיקע דורות.

די איצטיקע אַנטוויקלונגען אין מיטעלן מיזרח לאָזן נישט איבער קיין ספֿק, אַז ער וועט מאָרגן־איבערמאָרגן שוין נישט זײַן דער זעלבער מיטעלער מיזרח, ווי ער איז געווען נעכטן־אייערנעכטן. קיינער קען אָבער נישט פֿאָרויסזאָגן ווי אַזוי אָט דער "נײַער מיטעלער מיזרח" וועט אויסזען; וואָס פֿאַר אַ פּנים וועט ער האָבן אויף צומאָרגנס נאָך דער "אַראַבישער רעוואָלוציע". אַזוי ווי עס איז נאָך קיינעם נישט באַוווּסט ווי אַזוי עס וועט אויסזען די וועלט נאָך דעם ווי משיח וועט קומען... די פּאָליטישע וועלט איז איצט פֿאַרקאָכט אין איר; זי איז אומרויִק, פֿאַרזאָרגט. ווײַל דאָס וועט אָן ספֿק זיך אָפּרופֿן אויפֿן פּאָליטישן גורל פֿון דער וועלט — און אויף די סאָציאַלע פּראָבלעמען פֿון דער מענטשלעכער געזעלשאַפֿט — אויף די פּרײַזן פֿון נאַפֿט, אויף דעם סאָציאַלן וווילשטאַנד פֿון דער באַפֿעלקערונג אין די פֿאַרשיידענע לענדער, אויף די מיליטערישע בודזשעטן און אויף די נאַציאָנאַלע פּריאָריטעטן.

דאָס ציווילע בירגערלעכע לעבן, מחוץ די רעוואָלטירנדיקע לענדער, גייט אָבער אָן מיט איר נאָרמאַלן גאַנג, ווי נישט זיי וואָלט מען געמיינט. אין דער צײַט ווען עס וועגט זיך דער נאַציאָנאַלער גורל פֿון אירע שכנים, איז מדינת־ישׂראל איצט באַשעפֿטיקט מיטן שטרײַק פֿון די סאָציאַלע אַרבעטער, וואָס ראַנגלען זיך אין זייער פֿאַרמעסט צו העלפֿן דער אומבאַהאָלפֿענער נויטלײַדנדיקער באַפֿעלקערונג אין באַדינגונגען פֿון זייער אייגענער סאָציאַלער געפֿאַלנקייט, אַליין זיך נייטיקנדיק אין סאָציאַלער הילף פֿון דער מדינה.

(אַ קאַפּיטל פֿון אַ פּסעוודאָ־ביאָגראַפֿישן ראָמאַן, צוואות אָן יורשים?!)

מע קען זיך נישט נאַדײַען, פֿלעגט מײַן באָבע זאָגן. ס’איז אוממעגלעך זיך אַן עצה געבן בלויז מיט געציילטע ווערטער. סדן פֿלעגט אונדז, זײַנע תּלמידים, זאָגן אַז דער נומער דרײַ איז אַ קירצונג פֿון דעם אין־סוף. וועל איך זיך באַנוגענען מיט דרײַערליי באַמערקונגען, און יעדע איינע וועט באַשטיין פֿון דרײַ בײַשפּילן. דרײַ מאָל דרײַ — אין דרײַען איז שטאַרקער.

מען פֿלעגט דערמאָנען דבֿ סדנס קליינעם וווּקס און אין איין אָטעם האָט מען געזאָגט ווי גרויס ער איז. ווען סדן האָט זיך באַנוצט מיט תּורת־הסופּערלאַטיוו, האָט ער אונדז, זײַנע תּלמידים, אַזוי געזאָגט, הייבנדיק זײַן לינקע האַנט אַלץ העכער: "גרויס — גרעסער — פּששש...", משמעות, באַוווּנדערונג.

וועל איך קודם־כּל אײַך זאָגן בתּכלית־הקיצור, דאָס וואָס איך וויל זאָגן — אַז מען וועט מיך לאָזן. אָבער אַזוי ווי איך ווייס, אַז כ’וועל נישט אוספּייען, אַפֿילו ווען מען וועט מיר יאָ לאָזן, שטעל איך פֿאַר אײַך פֿאָר, אין קורצן, דעם אינהאַלט ווי ער גייט און שטייט: פֿאָרויס גייען דרײַ אַנעקדאָטן מיט דבֿ סדנען, איינע וועגן זײַן מידת־הרחמים, די צווייטע וועגן זײַן מידת־הנײַגעריקייט און די דריטע וועגן זײַן מידת־הקונדס.

רבֿקה באַסמאַן אין אַ שמועס אירן מיט דוד פּינסקי האָט אים געזאָגט: "איך אָטעם מיט ייִדיש". כ׳מיין, אַז מיט פֿולער רעכט וואָלט זי געקענט אויך זאָגן: "איך אָטעם מיט ייִדישע לידער". דעם באַקאַנטן זאָג פֿונעם פֿראַנצויזישן פֿילאָסאָף און מאַטעמאַטיקער רענע דעקאַרט: "איך דענק, הייסט עס איך עקזיסטיר", וואָלט רבֿקה באַסמאַן געקענט איבערפֿראַזירן אויף איר שטייגער: "איך שרײַב לידער, הייסט עס, איך עקזיסטיר". זי האָט באַשאַפֿן אין אירע לידער אַ באַזונדערע פּאָעטישע וועלט. אין דער דאָזיקער רבֿקה באַסמאַן־וועלט איז פּאָעטיזירט יעדע זאַך, יעדעס געשעעניש, יעדעס באַשעפֿעניש. די שײַנענדיקע שטערן, די בליִענדיקע בלומען, די קילע רעגנס זענען אין איר וועלט פֿאַרשיידענע פֿאָרמעס פֿון לידער — לידער, וועלכע עס שרײַבט די נאַטור, וועלכע עס האָט אפֿשר, אָנגעשריבן בראשית דער באַשעפֿער. און די העלדן פֿון איר דיכטונג שאַפֿן אויך לידער, סטראָפֿעס, שורות:

גוט־מאָרגן, ישׂראל. שלום.

ווי האַלט עס מיט דער וווּלקאַן־שׂרפֿה דאָרט בײַ אײַך אין דעם נאָענטן און מיטעלן אָריענט? און ווי האַלט עס דאָרט מיטן שלום?

אַן אַלטער וויץ וואָס פֿלעגט ווערן צוגעפּאַסט צו פֿאַרשיידענע געענדערטע אומשטאַנדן דערציילט, לאָמיר זאָגן, וועגן אַ ייִדישער פֿרוי אין סטאַלינס צײַטן אין סאָוועט־רוסלאַנד, וואָס האָט געשוואַנגערט גאַנצע צוועלף יאָר. יעדעס יאָר פֿלעגט דאָס קינד אַרויסשטעקן דאָס קעפּל און פֿרעגן, צי סטאַלין לעבט נאָך, און דאַן אַן אַנטוישטער צוריק אַרײַנשטעקן דאָס קעפּעלע אין דער מאַמעס טראַכט. ווען סטאַלין איז ענדלעך געשטאָרבן און דאָס ייִנגעלע איז, מיט מזל, געבוירן געוואָרן, האָט מען עס, גלײַך נאָכן ברית אָנגעהויבן צוגרייטן אויפֿן אַנדערן יאָר, צו זײַן בר-מיצווה.