פֿינפֿטער טייל — וואָלטשענעץ

אויף דער מאַפּע קען מען קוים גע­פֿינען דאָס דערפֿל, וואָלטשענעץ, וווּ מײַן עלטער־פֿעטער, סרול (ישׂראל) גאָטעסמאַן, האָט געהאַט זײַן קרעטשמע. האַרט בײַ דער רומענישער גרענעץ, אויף דרום פֿון טשער­נאָוויץ, געפֿינט זיך דער ייִשובֿ, וואָס הײַנט הייסט ער "סטאַרי (אַלט)־וואָווטשענעץ". להיפּוך צו אונדזער באַזוך אויפֿן בית־עולם אין זוויניעטשקע מיט אַ טאָג פֿריִער, האָב איך געוווּסט, אַז אונדזער איבערלעבונג אין דאָרף וועט זײַן אַנדערש.

דער מצבֿ פֿון אַ קינסטלער אין דער ייִדישער מדינה איז ניט קיין פֿריילעכער, און בפֿרט ווען דער דאָזיקער קינסטלער איז אַ רוסישער עולה. דאָס רובֿ רוסיש־ייִדישע קינסטלער, וועלכע האָבן זיך באַזעצט אינעם הייליקן לאַנד מיט אַ יאָר פֿופֿצן־צוואַנציק צוריק, בלײַבן ווייניק באַקאַנט אי אין ישׂראל אי חוץ־לארץ. אינעם שווערסטן מצבֿ געפֿינען זיך דווקא די קינסטלער, וועלכע ווילן ממשיך זײַן די טראַדיציעס פֿון דער רוסיש-ייִדישער קונסט ווי זי האָט עקזיסטירט אין סאָוועטן־פֿאַרבאַנד.

דזשערעמי דאַובער האָט שטודירט ייִדישע ליטעראַטור אין האַרוואַרד-אוניווערסיטעט און באַקומען אַ דאָקטאָראַט אין ייִדיש פֿון אָקספֿאָרדער אוניווערסיטעט. ער איז פּראָפֿעסאָר פֿון ייִדיש אין קאָלאָמביע-אוניווערסיטעט אין ניו-יאָרק. זײַן ערשט בוך, “אַנטאָניאָס שדים׃ מחברים פֿון דער השׂכּלה און דאָס געבורט פֿון מאָדערנער ייִדישער און העברעיִשער ליטעראַטור", באַהאַנדלט דעם באַנוץ פֿון טראַדיציאָנעלע ייִדישע מקורים אין דער ייִדישער און העברעיִשער השׂכּלה-ליטעראַטור.

נישטאָ מער קיין אידיליע, קיין שלום־בית, אין דער איצטיקער רעגירונג פֿון ישׂראל. נאָכן איבערקומען די ברויזנדיקע תּקופֿה פֿון מער ווי צוויי יאָר אין אַ זעל­טענער אידיליע, איז זי איצט געוואָרן אַ רעגירונג, וואָס האָט פֿאַרלוירן דעם פּאָלי­טישן צוטרוי צו זיך אַליין. פֿאָרמעל אָבער "לעבט זי נאָך", און אַפֿילו גאַנץ עפֿעקטיוו, אויך אָן דעם צוטרוי פֿון דרויסן און פֿון אינעווייניק. איר גורל וועגט זיך אָבער אין די עצם שעהן ווען מיר שרײַבן די דאָזיקע שורות.

מיר האָבן די פֿאַרגאַנגענע וואָך מסביר געווען, אַז די מרגלים, די צוועלף אויסשפּירער, האָבן געהאַלטן, אַז אינעם מידבר קאָנען די ייִדן דינען דעם אייבערשטן אויף אַ העכערער מדרגה, און האָבן דערפֿאַר גערעדט לשון-הרע אויף ארץ-ישׂראל. די חסידישע ספֿרים דערקלערן, אַז קורח, די סתּירותדיקע פֿיגור פֿון דער הײַנטיקער פּרשה, איז געקומען צו אַ פֿאַרקערטן אויספֿיר: אויב דער אייבערשטער האָט געוואָלט, די ייִדן זאָלן זיך באַזעצן אינעם לאַנד, און באַשטראָפֿט די ייִדן פֿאַר די טענות פֿון די מרגלים, זעט מען, אַז אין דער רוחניותדיקער עבֿודה אינעם מידבר איז נישטאָ קיין מעלה איבערן פּשוטן גשמיותדיקן לעבן.

נישט לאַנג צוריק האָט די וועבזײַט פֿון דער פּעטערבורגער "רוסלענדישער נאַציאָ­נאַלער ביבליאָטעק" געעפֿנט אַן אוניקאַלן קאַטאַלאָג פֿון בערך 2,500 ייִדישע ביכער, אַרײַנגערעכנט אַ סך זעלטענע סאָוועטישע און מיזרח-אייראָפּעיִשע אויסגאַבעס. דער פֿעברואַר-נומער פֿון אונדזער בײַלאַגע "ווײַטער" האָט איבערגעגעבן וועגן דער צוגרייטונג-אַרבעט איבערן פּראָיעקט; איצט איז דער קאַטאַלאָג אָפֿיציעל פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן אויף דער אינטערנעץ, אויפֿן אַדרעס: "www.nlr.ru/rlin1/idish.php"

דער סאַודיער מיניסטער פֿון נאַפֿט, שייך אַלי אַל־נואַמי, האָט לעצטנס, בשעת אַ צוזאַמענטרעף פֿון די "אָפּעק"-לענדער, אַ זאָג געטאָן: "געדענקט, אַז די שטיין-תּקופֿה האָט זיך פֿאַרענדיקט ניט ווײַל דער פֿאַרצײַטיקער מענטש האָט אויסגעשעפּט דעם קוואַל פֿון שטיינער". דאָס איז געווען אַן ענטפֿער אויף די פֿאָדערונגען אויס­צואַרבעטן מער נאַפֿט. דער געדאַנק איז געווען אַ קלאָ­רער, דהײַנו: מע דאַרף זוכן סובסטיטוטן פֿאַר נאַפֿט.

דאַכט זיך, וווּ מע זאָל זיך נישט צורירן אינעם הײַנטיקן דײַטשלאַנד, פֿילט זיך אַ ירידה: מע בויט ווייניקער שאָסייען און ווייניקער אויטאָס פֿאָרן אויף זיי, ווייניקער לאָזט מען אַרויס פּראָדוקציע און ווייניקער קויפֿט מען סחורה, עס פֿאַלט די געבורטיקייט און ווייניקער קינדער באַזוכן די שולן, ווייניקער סטודענטן פֿאַרשרײַבן זיך צו לערנען אין די אוניווערסיטעטן...

ס׳איז געווען כּמה-וכּמה יאָרן צוריק, אינעם פֿאָריקן יאָרהונדערט, ווען איך האָב נאָך געוווינט אין אוקראַיִנע. כ׳בין געקומען מיט מײַנע עלטערן צו אונדזערע קרובֿים, און דאָרטן זײַנען שוין געווען עטלעכע געסט, אָנגעקומענע אַזש פֿון מאָסקווע צי לענינגראַד. איינע פֿון זיי, אַן עלטערע פֿרוי, האָט געהערט צו אַזאַ טיפּ פּערזאָנען וואָס איז שוין ניט בנימצא. מע זעט זיי נאָר אויף די אַלטע פֿאָטאָס צי אין קאָסטומירטע דראַמעס — אינטעליגענטע פּנימער, צו וועל­כע עס האָט זיך קיין שמינקע (שוין אָפּגע­שמועסט פֿון פּלאַסטישע אָפּעראַציעס) ניט צוגערירט.

אַלץ וואָס מ'דאַרף הײַנט האָבן איז צוויי אויגן, צו זען וואָס ס'טוט זיך אונטער אונדזער נאָז. די קינדערלעך וואַקסן אונטער קליגער, פֿעיִקער און טאַלאַנטירטער. ממש אַן אָפּקלײַב פֿון די רעשט גרינע עפּל אין קויש. ווי אַזוי ווייסן דאָס די גליקלעכע טאַטע־מאַמע? זייער קינד האָט מען אויסגעקליבן און אַרײַנגעזעצט אין די קלאַסן צווישן די געבענטשטע, די באַשאָנקענע מיט פֿײַער­דיקע קעפּ.

מיט דונערן און בליצן האָט געקלאָגט דער הימל, יענעם טאָג פֿון 20סטן מאַרץ, ווען דער גוססדיקער לודוויג וואַן בעטהאָווען האָט אויפֿגעהערט אָטעמען — און ער איז אַוועק אין דער אייביקייט.

צו די הונדערט און אַכציק יאָר נאָך זײַן פּטירה ווילט זיך דערמאָנען, אַז דער־אָ ריז פֿון מוזיק האָט פֿאַרמאָגט אַ שפּאָרן קרײַז פֿון ייִדישע פֿרײַנד און ייִדישע אונ­טערשטיצער. וועגן דעם ענין דערקלערט דער בעטהאָווען־פֿאָרשער ראָמען ראָלאַן אָט וואָס: “וווּ מען זאָל זיך נישט אַ קער טאָן אין בעטהאָווענס לעבן געפֿינט מען נאָענטע באַציִונגען מיט ייִדן, און ס׳באַמערקט זיך תּמיד, אַז ער האָט די ייִדישע פֿרײַנד זײַנע אַ סך צו פֿאַרדאַנקען... בעטהאָווען שרײַבט אין אַ בריוו צו אַ ידיד (1816): "איך בין אַ פֿרײַנד פֿון גאַנצן מענטשן־מין".