דעם 25סטן יוני איז געוואָרן פֿיר יאָר זינט דער ישׂראל־סאָלדאַט גלעד שליט איז בגוואַלד פֿאַרכאַפּט געוואָרן פֿון די "כאַמאַסניקעס" און ווערט בײַ זיי אָפּגעהאַלטן און אַרויסגעשטעלט צום האַנדל, ווי ס'האָט זיך אַמאָל געפֿירט אויף די מיזרח־יאַרידן מיט קנעכט און בהמות. דער פּרײַז איז אָבער הײַנט נישט קיין געלט, נאָר "באַרטער" — אַ ישׂראל־סאָלדאַט פֿאַר אָנדערטהאַלבן טויזנט פּאַלעסטינער אַרעסטאַנטן אין די תּפֿיסות פֿון ישׂראל.

Gerhard Josef Langer.

Am Ende schuf der Mensch...
Salzburg: Edition 
Tandem, 2010.

די געשטאַלט פֿונעם גולם האָט אַ לאַנגע און רײַכע ליטעראַרישע געשיכטע אויף פֿאַרשידענע שפּראַכן, אָבער דאָס בוך פֿון גערהאַרד לאַנגער "לסוף האָט דער מענטש געשאַפֿן...", איז, דאַכט זיך, דער ערשטער ראָמאַן, וואָס איז אָנגעשריבן געוואָרן דורך אַ פֿאָרשער פֿון ייִדישקייט. פּראָפֿעסאָר לאַנגער פֿונעם זאַלצבורגער אוניווערסיטעט האָט זיך קונה־שם געווען מיט זײַנע פֿאָרשונגען פֿון תּנ״ך און מדרש. זײַן העלד, מיכאַעל פֿיורסט איז אַ פּראָפֿעסאָר פֿון ייִדישע לימודים אין זאַלצבורג; אַ קריסטלעכער טעאָלאָג, וואָס האָט מיט דער צײַט אָנגעהויבן דענקען און אויפֿנעמען די וועלט מיט ייִדישע אויגן.

אויף דער פּאָפּולערער ייִדישער ראַדיאָ־פּראָגראַם אין ניו־יאָרק, "זאבֿ ברענער שאָו" האָט מען פּלוצלינג דערהערט אַ רירנדיקע רעקלאַמע. אין אַ היימיש־חסידישן ייִדיש זאָגט אַ פֿרוי:

"איך בין די מאַמע פֿון יואלי ענגלמאַן. יואלי איז אַ מיטגעמאַכטער פֿון ׳מאָלעסטיישאָן׳ [סעקסועלע באַלעסטיקונג], אַלס קינד, פֿון זײַן מנהל אין חדר מיט 15 יאָר צוריק. דער זעלבער מנהל איז הײַנט אַ מלמד פֿון ייִנגלעך אין זעלבן חדר, און די הנהלה טוט אים אומפֿאַרשעמטערהייט באַשיצן. די שוידערלעכע עוולה און געוואַלדיקער חילול־השם קען קומען צו אַ מסקנה נאָר דורכן "טשײַלד וויקטימס אַקט" (Child Victims Act)*, וואָס וועט צווינגען די הנהלה צו באַשיצן אומשולדיקע ייִדישע קינדער, אַנשטאָט דעם שולדיקן מלמד.

ס׳איז באמת ניט מעגלעך צו פֿאַרגלײַכן דעם ייִדישן חורבן אין מיזרח־אייראָפּע בעת די 40ער יאָרן מיטן רוואַנדישן אין צענטראַל־אַפֿריקע בעת די 1990ער יאָרן. "אינה דומה ראיה לשמיעה", זאָגט די גמרא, אַז אַן אַליין דורכגעמאַכטן חורבן קען מען ניט פֿאַּרגלײַכן מיט אַן אויסגעפֿאָרשטן. אין ביידע פֿאַלן זענען נעבעך אומגעקומען מיליאָנען נפֿשות. נאָר אין איין פֿאַל זענען זיי אונדזערע אייגענע עלטערן, קרובֿים און פֿרײַנד; לערערס און רביים, וואָס מיר האָבן זיי אַליין גוט געקענט, און אינעם אַנדערן פֿאַל, זענען זיי אומבאַקאַנטע מענטשן, אָן אַ פּרצוף און אָן אַ פּנים. פֿרעג איך אײַך: וועלכער חורבן איז געווען אַן ערגערער, זייערער צי אונדזערער?

איך האָב אַמאָל, שוין אַוודאי מיט אַ דרײַסיק אָדער פֿערציק יאָר צוריק, אַרײַנגעשטעלט אין מײַנעם אַן אַרטיקל פֿאַר אַ ייִדישן זשורנאַל, אין אַ רעמל, דעם סלאָגאַן פֿון דעם פֿרוכטן־מאַרק: "קויף דעם שלום הײַנט, ווײַל מאָרגן וועט ער ווערן טײַער".

אין קעגנזאַץ צו די פֿרוכטן אָדער אַנדערע סחורות אויפֿן מאַרק, איז דער שלום פֿון תּמיד אָן געווען אַ טײַערע סחורה, וואָס האָט אויך נישט געליטן, און לײַדט נישט, פֿון קיין אינפֿלאַציע — חוץ דעם אַבסטראַקטן באַגריסונגס־ און געזעגענונגס־ווערטל "שלום", וואָס איז דווקא ביליק און "געניסט" גראָד יאָ פֿון דער אינפֿלאַציע.

אין דער פֿריִערדיקער פּרשה ווערט דערציילט, ווי דער בייזער מכשף בלעם און דער רישעותדיקער קיניג בלק האָבן זיך דערטראַכט צו אַן עצה, ווי אַזוי צו ברענגען אַ היזק דעם ייִדישן פֿאָלק. זיי האָבן אַרײַנגעשיקט אַ גרופּע מואבֿישע פֿרויען אינעם ייִדישן לאַגער, כּדי זיי זאָלן זינדיקן מיט די ייִדן און אײַנרעדן זיי צו דינען עבֿודה-זרה.

ווען פּינחס, אַן אייניקל פֿון אַהרן הכּהן, האָט דערזען, אַז אַ פּראָמינענטער ייִד, דער נשׂיא פֿונעם שבֿט־שמעון, האָט פֿאַרפֿירט אַן אינטימע באַציִונג מיט אַ פּרינצעסין פֿון מדין, האָט ער אַרויסגעכאַפּט זײַן שווערד און דערהרגעט זיי ביידע.