די אינטערנעץ פֿאַרמאָגט אירע מעלות און חסרונות. צווישן די חסרונות קען מען אויסרעכענען, אַז צוליב דער אינטערנעץ לייענט מען וואָס ווייניקער צײַטונגען און ביכער. די געזעלשאַפֿט געוויינט זיך צו אַראָפּצושלינגען נאָר קליינע "דאָזעס" אינפֿאָרמאַציע מיט אַ מאָל; די יוגנט האָט מער נישט קיין זיצפֿלייש צו הערן, אָדער צו לייענען, אָדער צו קוקן אויף עפּעס וואָס געדויערט מער ווי דרײַ מינוט. אַ מעלה פֿון דער אינטערנעץ, אָבער, איז וואָס זי דערמעגלעכט דעם צוטריט פֿאַר דער ברייטער וועלט צו רעסורסן וואָס זענען פֿריִער זייער שווער געווען צו געפֿינען. למשל, עס זענען פֿאַראַן זעלטענע רעקאָרדירונגען פֿון ייִדישע פֿאָלקסזינגערס, וואָס, אָן דער אינטערנעץ, וואָלטן בלויז געציילטע פֿאָרשער זיי געקענט הערן.

מיט עטלעכע יאָר צוריק איז אַרויס דער פֿילם, "אַ בת־ווילנע: דאָס לידערבוך פֿון מאַשע ראָסקעס", רעזשיסירט פֿון דזשאַש וואַלעצקי. דער פֿילם באַשרײַבט דאָס לעבן אין ליד פֿון מאַשע ראָסקעס, געבוירן אין ווילנע און געשטאָרבן אין מאָנטרעאָל. אַ ווידעאָ־פֿראַגמענט, ווי מאַשע ראָסקעס זינגט ייִדישע לידער קען מען זען אויף דער וועבזײַט:

נאָך דעם ווי דער פֿילם איז אַרויס, האָט איר זון, פּראָפֿ׳ דוד ראָסקעס, געשריבן אַ משפּחה־כראָניק "Yiddishlands: A Memoir" וועגן זײַן ייִחוס. דאָס בוך איז אַרויס אויף העברעיִש אונטערן נאָמען "בארץ מאַמע־לשון".

דעם צענטן יולי פּלאַנירט דער חב״ד־צענטער אין באַסקינג־רידזש, שטאַט ניו־דזשערזי, דורכצופֿירן דעם צווייטן יערלעכן פֿעסטיוואַל פֿון ייִדישער מוזיק און קונסט. די אָרגאַניזאַטאָרן גיבן איבער, אַז אין דער פּראָגראַם וועלן זיך באַטייליקן פֿיר גרופּעס, וועלכע וועלן שפּילן אַ געמיש פֿון ראָק, דזשאַז, רעגיי, רעפּ, לאַטײַן־אַמעריקאַנער מעלאָדיעס און טראַדיציאָנעלע חסידישע ניגונים. פֿאַר די ליובאַוויטשער חסידים איז אַזאַ ברייטער פֿאַרנעם פֿון פֿאַרשיידענע מוזיקאַלישע זשאַנערן נישט קיין גרויסער חידוש. אַ סך אַמעריקאַנער טעלעוויזיע־ און ראַדיאָ־צוהערער זענען שוין באַקאַנט מיט דעם חסידישן רעגיי־זינגער מעטיו מילער, באַקאַנט ווי מתּתיהו, וועלכער האָט לאַנג געהערט צו דער ליובאַוויטשער באַוועגונג, הגם לעצטס האָט ער זיך דערנענטערט צו די קאַרלין־סטאָלינער חסידים.

אַן אַנדער אינטערעסאַנטער מוסטער פֿון ליובאַוויטשער מוזיק איז דער דיסק "יעלה" פֿון דער אַמעריקאַנער־געבוירענער ישׂראלדיקער זינגערין שיינע עטעל, וועלכע זינגט די טראַדיציאָנעלע חב״ד־ניגונים מיט אַ וווּנדערלעכן מיסטישן טאָן, וואָס דערמאָנט אין די לידער פֿון דער באַקאַנטער אירלענדישער זינגערין עניִאַ און די קעלטישע פֿאָלקס־לידער.

אַ טייל אַנדערע חסידישע גרופּעס באַציִען זיך צו מוזיק מער קאָנסערוואַטיוו. מיט דרײַ חדשים צוריק, האָט די אָרטאָדאָקסישע וועבזײַט "וואָס איז נײַעס" איבערגעדרוקט אַן אַרטיקל פֿונעם ענגלישן "פֿאָרווערטס" וועגן די באַציִונגען צווישן די פֿרומע קהילה־פֿירער און ליפּע שמעלצער — אַ סקווערער חסיד, וועלכער זינגט אויף אַ געשמאַקן היימישן ייִדיש, און באַנוצט זיך אין זײַן רעפּערטואַר אויך מיט כּלערליי זשאַנערס; למשל, אין זײַן לעצטן אַלבאָם זענען אַרײַן לידער מיט אַ קלאָרער השפּעה פֿון דער פּאָפּולערער זינגערין ליידי גאַגאַ. די מנהיגים פֿון די סקווערער, סאַטמאַרער און אַנדערע מינים שטרענגע חסידים זענען אָבער שטאַרק אומצופֿרידן מיט שמעלצערס שעפֿערישקייט און פּרוּוון כּסדר צו פֿאַרווערן זײַן מוזיק ווי "צו מאָדערנע". למעשׂה, אָבער, זענען זײַנע לידער ברייט פֿאַרשפּרייט צווישן אַלע שיכטן חסידים.

איך האָב שוין געשריבן, אַז מאָסקווע איז אַ טײַערע שטאָט, אַזוי אַז ס’איז ניט גרינג צו געפֿינען דאָרטן אַ לײַטישע אַכסניא, זי זאָל ניט קאָסטן עטלעכע הונדערט דאָלאַר אַ מעת-לעת. דער סוף איז געווען, אַז איך האָב געוווינט אין אַ גאַנץ סימפּאַטישן, נײַעם האָטעל, אָבער ניט אין צענטער שטאָט. אמת, קיין גרויסע פּראָבלעמען האָט עס פֿאַר מיר ניט געשאַפֿן. פֿאַרקערט, בעת דער יאַזדע אין דער אונטערבאַן פֿלעג איך באַווײַזן דורכצולייענען די צוויי מאָסקווער צײַטונגען, אַ רוסישע און אַן ענגלישע, וועלכע מע פֿלעגט קריגן צוזאַמען מיטן פֿרישטיק. אַזוי האָב איך אין איינעם פֿון די טעג איבערגעלייענט, אַז אין דעם היסטאָרישן מוזיי האָט מען אַרויסגעשטעלט דאָקומענטן פֿון זייער סענסיטיווע טעקעס פֿון די געוועזענע סאָוועטישע אַרכיוון. איינער פֿון די דאָקומענטן איז געווען וועגן לענינס ייִדישן ייִחוס.

האָב איך זיך שוין אַרײַנגעכאַפּט אין דעם מוזיי, וואָס איז אויפֿן רויטן פּלאַץ, און איבערגעלייענט דאָרטן דעם דאָזיקן דאָקומענט, וועלכער שטעלט מיט זיך פֿאָר אַ בריוו פֿון לענינס עלטערער שוועסטער, אַנאַ (1864—1935), וואָס זי האָט געשיקט סטאַלינען דעם 12טן דעצעמבער 1932. איך ברענג דאָ אויסצוגן פֿון דעם בריוו, וואָס איז, פֿאַרשטייט זיך, אויף רוסיש:

נאָכן ערשטן ייִדישן טעאַטער־פֿעסטיוואַל אין מאָנטרעאָל, מיט צוויי יאָר צוריק, האָט מען פֿון די שטענדיקע ייִדישע צווייפֿלער געקענט הערן: "נו, לאָמיר זען, צי ס'וועט נאָך אַמאָל זײַן אַ צווייטער..."

נײַן טעג, אָנגעפֿילט מיט ייִדישע טעאַטער־פֿאָרשטעלונגען און אַנדערע אונטערנעמונגען — קינאָ, לעקציעס, קאָנצערטן, פֿאַרווײַלונגען — זײַנען געווען צעפּראַלט די טירן פֿונעם סעגאַל־צענטער, וווּ דער פֿעסטיוואַל איז פֿאָרגעקומען — פֿאַר טעאַטער־טרופּעס און שאַפֿערישע אַנסאַמבלען פֿון אַכט לענדער: רומעניע, פּוילן, פֿראַנקרײַך, דײַטשלאַנד, פֿאַראייניקטע שטאַטן, ישׂראל, אויסטראַליע און קאַנאַדע. צו דעם דאַרף מען אויך צוגעבן, אַז אין די ראַמען פֿונעם הײַיאָריקן פֿעסטיוואַל איז דורכגעפֿירט געוואָרן אַ צוויי־טאָגיקער וויסנשאַפֿטלעכער סימפּאָזיום, וואָס האָט זיך אָפּגעגעבן מיט פֿראַגעס פֿון ייִדישן טעאַטער און קינאָ (וועגן דעם זעט אַ באַזונדערן באַריכט אויף ז' 9).

מע זעט, ווי פּורים־שפּילערס טראָגן מאַסקעס אינעם פֿילם "דער פּורים־שפּילער", רעזשיסירט פֿון יוסף גרין, מיט זיגמונט טורקאָוו און מרים קרעסין אין די הויפּט־ראָלעס. אינעם פֿילם, שטעלן פֿאָר די בעל־מלאָכות, דער עיקר, די שנײַדער פֿונעם שטעטל, אַ פּורים־שפּיל. זיי קומען אַרײַן אינעם גבֿירס הויז אויפֿצוטרעטן, און זיי טראָגן פּאַפּירענע מאַסקעס. די מאַסקעס וואָס מע זעט אינעם פֿילם, זענען נישט אַזוי אינטערעסאַנט, ווײַל זיי דינען נאָר אויסצובאַהאַלטן דאָס פּנים פֿונעם אַקטיאָר. זיי האָבן נישט קיין פּערזענלעכן אויסדרוק, וואָס זאָל אויסדרוקן אַ געוויסן פּערסאָנאַזש.

די מאַסקעס פֿון דער קלאַסישער איטאַליענישער "קאָמעדיע־דעל־אַרט", אָנהייבנדיק פֿונעם 16טן יאָרהונדערט, להיפּוך, האָבן רעפּרעזענטירט ספּעציפֿישע כאַראַקטערן: "אַרלעקינאָ", "בריגעלאַ", "פּאַנטאַלאָנע", "דאָטאָרע", "קאַפּיטאַנאָ" און אַזוי ווײַטער.

בײַם צען־טאָגיקן "אינטערנאַציאָנאַלן מאָנטרעאָלער ייִדישן טעאַטער־פֿעסטיוואַל", וואָס האָט זיך געשלאָסן דינסטיק, דעם 21סטן יוני, האָט מען פֿאָרגעשטעלט טעאַטער, מוזיק, וואַרשטאַטן און לעקציעס אין אַ וואַרעמער, היימישער סבֿיבֿה. אונטער דער פֿירערשאַפֿט פֿון ברײַנע וואַסערמאַן, דירעקטאָרין פֿונעם "סעגאַל־צענטער", איז דער דערפֿאָלג פֿונעם צווייטן טעאַטער־פֿעסטיוואַל געווען, לויט אַלע קוואַלן, נאָך גרעסער פֿונעם ערשטן. איין אַקטיאָר פֿון דער ייִדישער בינע, וואָס האָט פֿאַרבראַכט די גאַנצע צײַט איז געווען אַבֿי האָפֿמאַן, הײַנט אַ תּושבֿ פֿון דרום־פֿלאָרידע. ער איז געפֿאָרן קיין מאָנטרעאָל פֿאָרצושטעלן זײַנע פּיעסעס "ראַנדעוווּ מיט גאָט" וועגן איציק מאַנגער, און "Too Jewish": אַ קאָמישער קוק אויף דער ייִדישער קולטור אין אַמעריקע. מיר האָבן אים געבעטן אונדז איבערגעבן זײַנע אײַנדרוקן פֿון דער אונטערנעמונג — און מיר גיבן איבער זײַנע באַמערקונגען:

דעם 16טן און דעם 17טן יוני איז פֿאָרגעקומען אין מאָנטרעאָל, ווי אַ טייל פֿון דעם אינטערנאַציאָנאַלן ייִדישן טעאַטער־פֿעסטיוואַל, אַן אַקאַדעמישער סימפּאָזיום, וווּ מע האָט אַרומגערעדט פֿאַרשידענע ענינים מכּוח ייִדיש־טעאַטער און פֿילם. פֿאַר די אַקאַדעמיקער איז געווען אינטערעסאַנט צו פֿאַרברענגען אין איינעם און זיך באַקענען מיט די הײַנטיקע פּראָדוצירער פֿון ייִדיש־טעאַטער, הגם ניט ווייניק פֿון די פֿאָרשער זענען אַליין קינסטלער. אַזוי, האָט מען געקענט זען מיט די אייגענע אויגן, ווי למעשׂה עס אַרבעט דער, וועלכן מע פֿאָרשט געוויינטלעך טעקסטועל. דאָס מיינט ניט, אַז די רעדעס זענען געווען סתּם טרוקענע טעקסטן; בכלל ניט! די רעדנערס האָבן מערסטנס צופֿרידנגעשטעלט דעם עולם מיט זייערע פֿאַרכאַפּנדיקע פֿאָרשונגען; ספּעציעל, ווען זיי זײַנען אויך באַגלייט געווען מיט וויזועלע פּרעזענטאַציעס, וואָס האָבן געהאָלפֿן צו מאַכן זייערע רעפֿעראַטן בילדעריש־באַרעמלט. הגם די רעדעס האָט מען געהאַלטן סײַ אויף ענגליש און סײַ אויף פֿראַנצייזיש, האָט יעדער רעדנער, צום גליק פֿונעם עולם, אַרײַנגעמישט אין זײַן לעקציע זאַפֿטיקע ציטאַטן אויף מאַמע־לשון.

ס'איז אַלע מאָל אַ קאָמפּליצירטער ענין, ווען מע וויל אָנטאָן די קרוין איינעם, איין מענטש, ווי דער גרינדער אָדער דער פֿאַרלייגער פֿון אַ גאַנצן אַקאַדעמישן שטח. געוויינטלעך, איז אַזאַ אויפֿטו אַ בשותּפֿותדיקער און ס'וואָלט געווען אוממעגלעך צו אָנערקענען נאָר איין מענטש ווי "דער פֿאָטער" אָדער "די מוטער" פֿון אַ ברייטן אַקאַדעמישן פֿעלד. וואָס שייך דעם שטח פֿון דער שטודיע פֿון ייִדישן פֿאָלקלאָר, האָט פּראָפֿעסאָר דבֿ נוי פֿון ירושלים פֿאָרגעלייגט צו קרוינען דעם פֿאָלקלאָריסט הרבֿ ד״ר מאַקס גרונוואַלד ווי דער גרינדער; און ד״ר נוי האָט געהאַט מער ווי גענוג ראַיות דאָס צו באַשטעטיקן.

מאַקס גרונוואַלד איז געבוירן געוואָרן אין 1871 אין הינדענבערג, דײַטשלאַנד; פּראַווען מיר דאָס יאָר זײַן 140סטן געבוירן־טאָג. ער איז געווען דער רבֿ אין האַמבורג פֿון 1895 ביז 1903 און פֿון ווין פֿון 1905 ביז 1935, אַ תּקופֿה פֿון איבערקערענישן און בײַטן. אין 1938 האָט ער זיך באַזעצט אין ירושלים און איז דאָרטן געשטאָרבן אין 1953. גרונוואַלד האָט געפֿאָרשט כּלערליי טעמעס, און אין אַמעריקע קען מען אים, דער עיקר, פֿאַר זײַן בוך אויף ענגליש, וועגן דער געשיכטע פֿון די ייִדן אין ווין, וואָס איז אַרויס אין 1936. זײַן הויפּט־לײַדנשאַפֿט, אָבער, איז געווען צו זאַמלען און פֿאָרשן דעם ייִדישן פֿאָלקלאָר.

צום סאַמע סוף פֿון זײַן בוך דערמאָנט אונדז יהודה באַוער, אַז בערך יעדער פֿינפֿטער ייִד, וואָס איז אומגעקומען בעתן חורבן, איז געווען פֿון אַ שטעטל אין מערבֿ־אוקראַיִנע אָדער מערבֿ־ווײַסרוסלאַנד. אויף פּויליש רופֿט מען דעם דאָזיקן שטח "קרעסי" — ראַנדן. היסטאָריש איז דאָס געווען אַ מין "צווישנלאַנד" מיט אַ געמישטער באַפֿעלקערונג, צעטיילט לויט די עטנישע, רעליגיעזע און פּאָליטישע גרענעצן. צוויי אָקופּאַציעס, די סאָוועטישע אין 1939 און די דײַטשישע אין 1941, האָבן נאָך מער פֿאַרשאַרפֿט די אינעווייניקסטע קאָנפֿליקטן און סתּירות, און די ייִדישע באַפֿעלקערונג איז געוואָרן דער הויפּט־קרבן פֿון דער טראַגישער געשיכטע.

די וואָך וועט אויספֿאַלן דער פֿאָטערס־טאָג אין אַמעריקע אויף מײַן טאַטנס יאָרצײַט. האָב איך געזוכט אַ ביסל ייִדישן פֿאָלקלאָר בנוגע טאַטעס, און צום באַדויערן, געפֿונען אַ סך מער מאַטעריאַלן וואָס זענען קריטיש צו די ייִדישע טאַטעס, ווי איך האָב זיך געריכט. צום טייל, קען מען דאָס פֿאַרשטיין ווי אַ פּועל־יוצא פֿונעם פֿענאָמען, אַז די פֿרוי בײַ די מערבֿדיקע פֿעלקער (ייִדן בתוכם), איז די הויפּט־טרעגערין פֿון אַזוינע פֿאָלקלאָר־ זשאַנערן ווי לידער און מעשׂיות. מע דאַרף אויך געדענקען, אַז דער מאַן, דער טאַטע, האָט ווייניק צײַט געהאַט זיך אָפּצוגעבן מיט דער משפּחה צוליב דאגת־פּרנסה, און דאָס פֿעלן פֿונעם טאַטן שפּיגלט זיך אָפּ אינעם פֿאָלקלאָר.

וויפֿל פֿילמען, לידער, און קונסטווערק האָט מען שוין געווידמעט דער שטאָט פּאַריז און עס מאַכט ניט אויס, ווי אָפֿט מען טוט דאָס, בלײַבט תּמיד דער חשק צו האָבן נאָך מער. וווּדי אַלען מיינט זיכער אַזוי. ער, וואָס האָט געוואַנדערט אין זײַנע לעצטע פֿילמען איבער אייראָפּע, בפֿרט אין לֹאָנדאָן און באַרצעלאָנע, לכתּחילה, צוליב עקאָנאָמישע סיבות — האָט איצטער געמאַכט דעם פֿילם "האַלבע נאַכט אין פּאַריז" (Midnight in Paris). נאָר פֿונעם ערשטן אייבערפֿלאַכיקן קוק, קען מען באַקומען דעם רושם, אַז מען האָט צו טאָן מיט נאָך אַ פּשוטן לויב־געזאַנג צו איינער פֿון די באַליבטסטע שטעט אויף דער וועלט. אָבער די הויפּט־טעמע פֿונעם פֿילם איז אייגנטלעך ניט די ממשותדיקע שטאָט פּאַריז, נאָר "דער אימאַזש פֿון דער שטאָט", אויף אַן ענלעכן אופֿן ווי דן מירונס "דער אימאַזש פֿון שטעטל".

לעצטנס בין איך אַוועק זען "אָנקל וואַניאַ" (Дядя Ваня), געשפּילט בלויז צוויי טעג אין ניו־יאָרק, מיטן אָנטייל פֿונעם מאָסקווער "קונסט־טעאַטער" (МХАТ). געוואָלט ממש זען מיט די אייגענע אויגן צום ערשטן מאָל די שילדערונג פֿון אַזאַ פּרעסטיזשפֿולן מאָסקווער "קונסט־טעאַטער" טשעכאָווס פּיעסע אין אָריגינעלן רוסיש. פֿאַרשטייט זיך, אַז מײַן רוסיש איז געווען גאַנץ נישטיק קעגן זייער עלעגאַנטן, פּרעציזן, שוין אָפּגערעדט ווען עס האַנדלט זיך אין טשעכאָווס רײַכן, רוסישן שפּראַך־אוצר. קיין אונטערטיטלען זײַנען נישט געווען בנימצא, אָבער אַן איבערזעצונג אײַנגעפֿעדעמט אין די אויערן — יאָ. אַזוי אַז איך האָב גענאָסן פֿון ביידע וועלטן — אי הערן אַ ביסל רוסיש, אי פֿאַרשטיין די דראַמע ווי מען פֿירט זי אויף פֿאַר מײַנע אויגן.

און לאָמיר זיך נישט נאַרן. די רוסישע רעגירונג האָט לאַנגע, לאַנגע יאָרן אויסגעהאַלטן און האַלט נאָך אַלץ אויס די קונסט, צווישן זיי טעאַטער, באַלעט, אָפּערע, מוזיק אין רוסלאַנד; פּונקט ווי ס׳רובֿ ציוויליזירטע אייראָפּעיִשע לענדער וואָס סובסידירן זייערע קונסט־אַנשטאַלטן ווי עס באַדאַרף צו זײַן, אַ חוץ דעם רײַכסטן לאַנד אין דער וועלט, אַמעריטשקע. נישט אַנדערש, ווי עס איז אַ סימן פֿון אָפּגעשטאַנענקייט, פֿאַרגרעבטקייט און פּרימיטיווקייט. מוזן די קונסט־אַנשטאַלטן אין אַמעריקע זיך מאָרדעווען פֿון יאָר צו יאָר צו פֿאַרזיכערן זייער עקזיסטענץ. עס רײַסט מיר דאָס האַרץ אַזוי צו "באַזינגען" מײַן אַמעריקע, אָבער אונדזערע סענאַטאָרן און קאָנגרעסלײַט פֿון אייביק אָן קומען אַרויס פֿון פּשײַטש און אײַנשישאָק, אויסגעוויילט געוואָרן פֿון פּרימיטיווע וויילערס. אַזאַ פּנים האָט עס.