» ייִדיש־וועלט
February 3, 2012
װעלט פֿון ייִדיש
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון איציק גאָטעסמאַן

אויב איר האָט נאָך נישט אויספּלאַנירט דעם קומענדיקן זומער, איז נישט צו שפּעט זיך צו פֿאַרשרײַבן אין איינער פֿון די ווײַטערדיקע ייִדישע שפּראַך־פּראָגראַמען. די פּראָגראַמען זענען נישט נאָר געצילט אויפֿן אָנהייבער־סטודענט, נאָר אויך פֿאַר די וואָס קענען שוין ייִדיש, אָבער ווילן ווײַטער שטודירן אויף אַ העכערער מדרגה. אין די ווײַטהאַלטער־קלאַסן רעדט מען געוויינטלעך בלויז ייִדיש. מע דאַרף זיך נישט איבערשרעקן בײַם ערשטן בליק פֿאַרן טײַערן שׂכר־לימוד — שטעלט אויס אַן אַפּליקאַציע אויף אַ סובסידיע, און ס‘איז דאָ אַ גוטע מעגלעכקייט, אַז איר וועט באַקומען אַ געוויסע פֿינאַנציעלע הילף. כּמעט אין אַלע פּראָגראַמען פֿאַרדינט מען קרעדיט פֿאַר קאָלעדזש־קורסן.
אין אונדזער הײַנטיקער ייִדיש־וועלט, וווּ די מעגלעכקייטן זיך אויסצולעבן אין אַ ייִדיש־רעדנדיקער סבֿיבֿה ווערט אַלץ שווערער, זענען די זומער־קורסן געוואָרן אַ מין אָאַזיס פֿון ייִדיש. אויב מע וויל נאָר, קען מען רעדן ייִדיש וואָכן לאַנג מיט די לערערס און אַנדערע סטודענטן, און נאָר אַזוי קען מען באמת זיך פֿאַרבעסערן אין דער שפּראַך. כאָטש אַ וואַקסנדיקער טייל סטודענטן וויל, דער עיקר, זיך אויסלערנען נאָר צו לייענען ייִדיש, כּדי צו פֿאָרשן אַ טעמע אין אוניווערסיטעט, געפֿינט מען אַ ייִדישיסטישן גײַסט צווישן די אָנטיילנעמער, וווּ ייִדיש לעבט בײַ זיי 24 שעה אין מעת־לעת. אין אַלע פּראָגראַמען האָט מען אַ סך אַנדערע אַקטיוויטעטן וואָס מיר האָבן נישט אויסגערעכנט: פֿילמען, נסיעות, לעקציעס אאַ״וו. מיר ווינטשן אַלע פּראָגראַמען הצלחה און פֿולע קלאַסן!

January 27, 2012
דאָס פּינטעלע ייִדיש
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון גענאַדי עסטרײַך

די פֿראַגע פֿון וואַקסנדיקער רעליגיעזקייט צי — פּינקטלעכער — ריטועלקייט פֿון די אַמעריקאַנער ייִדן אינטערעסירט מיך שוין פֿון לאַנג, כאָטש מע קען ניט זאָגן, אַז איך פֿאָרש ערנסט דעם פֿענאָמען. אָבער דער דאָזיקער פֿענאָמען וואַרפֿט זיך ממש אין די אויגן, ווען מע לייענט אַלטע נומערן פֿון "פֿאָרווערטס". ס’איז קלאָר, אַז דער יונגער, אַמעריקאַנער געבוירענער דור ייִדן האָט, בדרך-כּלל, ניט איבערגענומען די קולטור, וואָס זייערע זיידעס און עלטערן האָבן געהאַט געבראַכט פֿון דער אַלטער היים. האָט מען געזוכט אַנדערע פֿאָרמען פֿון ייִדישקייט, און די רעליגיעזע פֿאָרמען זײַנען געווען אויפֿן בעסטן אופֿן צוגעפּאַסט צום אַמעריקאַנער לעבן.
אַן אינטערעסאַנטע אילוסטראַציע פֿון דער אָפּגעשוואַכטער וועלטלעכקייט גיט די דיסקוסיע, אויף וועלכער איך האָב זיך אָנגעשטויסן, זוכנדיק אין "פֿאָרווערטס" גאָר אַנדערע זאַכן. די רייד גייט דאָ וועגן בר-מיצווה. אָנגעהויבן האָט זיך דער וויכּוח אין דער באַרימטער קאָלומנע "בינטל בריוו", וווּ די בריוו פֿלעגט מען דרוקן אַנאָנים, אָבער דערנאָך איז עס פֿאָרגעזעצט געוואָרן שוין אין רעגולערע בריוו, געדרוקט אונטערן קעפּל "פֿון פֿאָלק צו פֿאָלק", מיט קלאָר אָנגעוויזענע מחברים.
מיר שײַנט, אַז די בריוו האָבן אַן אָפּקלאַנג אין דעם הײַנטיקן ייִדישן לעבן, בפֿרט צווישן די געוועזענע סאָוועטישע ייִדן. איך האָב פֿון די בריוו אַרויסגענומען איבערחזרונגען, און דעם אויסלייג האָב איך, פֿאַרשטייט זיך, מאָדערניזירט.

January 27, 2012
ייִדיש־וועלט
פֿון משה לעמסטער (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

יוסף בן־דוד ראַבינאָוויטש
"שלום־עליכם ייִדן... גרויס איז אונדזער ישו־הנוצרי..." — אַזוי, צי כּמעט אַזוי, און אומבאַדינגט אויף ייִדיש, פֿלעגט זיך אין 1884 אָנהייבן די גאָטעסדינסט אין ייִדיש־קריסטלעכן געבעטהויז "בית־לחם" אין קעשענעוו. די קהילה האָט געהייסן "בני־ישׂראל/בני־ברית חדשה" (די קינדער ישׂראל/קינדער פֿונעם נײַעם טעסטאַמענט).
פֿון ערגעץ איז אין יאָר 1994 געקומען קיין קעשענעוו אַ "קאַראַוואַן", אַ צענדליק וואַגאָנטשיקלעך פֿון פּילגרימען. דער אָנפֿירער, אַ נאָרוועגער, פֿון די עולי־רגל, אַממערסטן עוואַנגעליסטן, איז געקומען אינעם ייִדישן אָפּטייל פֿון דער מאָלדאַווישער וויסנשאַפֿטלעכער אַקאַדעמיע, וווּ איך האָב דעמאָלט געאַרבעט, און געבעטן בײַ אונדז מאַטעריאַלן וועגן יוסף ראַבינאָוויטשן. ביז דעמאָלט האָב איך דעם נאָמען נישט געהערט. נעם איך זיך לייענען און בלעטערן די קירכלעכע פּרעסע פֿון סוף 19טן יאָרהונדערט.
יוסף בן־דוד ראַבינאָוויטש (1837—1899) איז געבוירן געוואָרן אינעם בעסאַראַבישן שטעטל רעזינע. זײַן זיידע און טאַטע זײַנען געווען רבנים און ער אַליין האָט באַקומען אי אַ רעליגיעזע, אי אַ וועלטלעכע בילדונג. אין 1882, נאָך די פּאָגראָמען אויף ייִדן אין רוסלאַנד, האָט ער באַזוכט פּאַלעסטינע. אין ירושלים, ווען ער איז געשטאַנען אויפֿן הר־הזיתים, האָט זיך אים געעפֿנט דער סוד פֿון יעזוסעס ווערטער אין דער עוואַנגעליע, וועלכע ער האָט גוט געקענט: "אָן מיר קאָנט איר גאָר ניט טאָן". ראַבינאָוויטש האָט פֿאַרשטאַנען, אַז אין אַלע צרות פֿון די ייִדן זענען שולדיק די ייִדן אַליין, ווײַל זיי האָבן ניט אָנערקענט יעזוסן פֿאַר אַ משיח. און יוסף ראַבינאָוויטש האָט אָנגעהויבן גלייבן אין יעזוסן.

January 27, 2012
ייִדישע מוזיק אינעם 21סטן יאָרהונדערט
פֿון איציק גאָטעסמאַן

אַ געזאַנג־ביכל, וואַרשע 1917
כאָטש איך פֿאַרמאָג אַ גרויסע זאַמלונג ייִדישע געזאַנג־ביכלעך, זוך איך תּמיד נײַע "סחורה", ווײַל הונדערטער אַזוינע ביכלעך מיט זינגלידער האָט מען אָפּגעדרוקט, נישט נאָר אין מיזרח־אייראָפּע, נאָר אויך אינעם סאָוועטן־פֿאַרבאַנד, מערבֿ־אייראָפּע, אַמעריקע, ישׂראל און אין אַנדערע לענדער. זומער־קאָלאָניעס און אַנדערע אינסטיטוציעס האָבן אָפֿט אָפּגעדרוקט זייערע אייגענע זאַמלונגען פֿון לידער צו זינגען. אין יעדן ביכל קען מען געפֿינען נײַע לידער אָדער נײַע וואַריאַנטן פֿון שוין באַקאַנטע לידער.
למשל, אַ דאַנק דער אינטערנעץ, האָב איך געקויפֿט אַ געזאַנג־ביכל פֿון וואַרשע, 1917, וואָס מען האָט אויסגעטיילט ווי אַ מתּנה צום 15־יאָריקן יוביליי פֿון צווײַג 207, "אַרבעטער־רינג" אין אַטלאַנטאַ, דזשאָרדזשיע, אין 1923. מע האָט פּשוט אַרויפֿגעקלעפּט אַ גרין "אַרבעטער־רינג"־דעקל אויפֿן וואַרשעווער ביכל. מיר דאַכט, אַז די זאַמלונג איז איינע פֿון די ערשטע פֿון ייִדישע זינגלידער וואָס האָט אויך די נאָטן צו די לידער.
כאָטש לויטן טיטל באַשטייט דאָס בוך פֿון "אַ זאַמלונג פֿון פּאָפּולערסטע פֿאָלקסלידער", קען מען געפֿינען פֿאַרשיידענע מינים אַנדערע לידער; לידער וואָס זענען אונדז גוט באַקאַנט, ווי "הער נאָר דו שיין מיידעלע" און "אַ מאָל איז געווען אַ מעשׂה". אָבער אויך גאַנץ זעלטענע לידער און עלטערע באַלאַדעס, ווי "גיי איך מיר צום שטאַלעכל", וואָס לויט איין מקור איז אַרײַן פֿון ענגליש אויף דײַטש, ווען מע האָט עס איבערגעזעצט אין אַן אַלמאַנאַך בײַם אָנהייב 19טן יאָרהונדערט. דערנאָך האָבן זינגערס דאָס "פֿאַרייִדישט" און עס האָט זיך פֿאַרשפּרייט איבער גאַנץ ייִדישלאַנד.
אַנדערע לידער זענען נישט לאַנג פֿאַר דער פּובליקאַציע פֿונעם בוך געשריבן געוואָרן, אָבער דעם מחברס נאָמען שטייט נישט דערבײַ. למשל, "די יום־טובֿדיקע טעג" פֿון מאַרק וואַרשאַווסקי, ווערט דאָ אָנגערופֿן, אַנאָנים, "דאָס שנײַדער־ליד".

January 27, 2012
דער ייִחוס פֿון ייִדישע ווערטער
פֿון הערשל גלעזער (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

נאָך אַן אַמעריקאַנער געוויקס אין דער משפּחה אַמעריקאַנער געוויקסן הייסט אויף לאַטײַניש Zea mays, אויפֿן בריטישן ענגליש maize, אויפֿן אַמעריקאַנישן ענגליש corn און אויף ייִדיש "קוקורוזע", אָדער "פּאַפּשוי". שטאַמען שטאַמט עס פֿון צענטראַל-אַמעריקע; ווען ס׳האָבן זיך באַוויזן די אייראָפּעער אין דער נײַער וועלט איז עס שוין געווען פֿאַרשפּרייט איבער צפֿון- און דרום-אַמעריקע. בײַם הײַנטיקן טאָג עסט מען עס אויף אַלע קאָנטינענטן און ס׳איז איינס פֿון די דרײַ וויכטיקסטע מינים תּבֿואה, צוזאַמען מיט רײַז און ווייץ.
איידער מיר נעמען זיך צו די ייִדישע טערמינען איז כּדאַי, קודם־כּל, זיך פֿונאַנדערצוקלײַבן אין די ייִדישע ווערטער "קאָרן" און "קערן". די־אָ ווערטער נעמען זיך פֿון דײַטש, וווּ ביידע זענען טײַטש קערן — דאָס צווייטע איז טאַקע אַ דעריוואַט פֿונעם ערשטן. אויף ייִדיש און צום טייל אויף דײַטש איז דער טײַטש פֿונעם ערשטן פֿאַרשמעלערט געוואָרן פֿון סתּם תּבֿואה־קערן ביז rye (דאָס געוויינטלעכע דײַטשישע וואָרט פֿאַר rye איז Roggen, פֿונעם זעלבן אָפּשטאַם וואָס rye און אַפֿילו ס׳רוסישע rozh).
וואָס שייך דעם ענגלישן וואָרט corn איז אַזוי: אינעם אַמעריקאַנער ענגליש איז דאָס וואָרט אויך פֿאַרשמעלערט געוואָרן אויף קוקורוזע; אין בריטישן ענגליש איז געבליבן דער עלטערער טײַטש תּבֿואה בכלל. איבער דעם איז זייער וואָרט פֿאַרן געוויקס Zea mays טאַקע maize, וואָס דאָס איז אַרײַן אין ענגליש, דורך שפּאַניש, פֿונעם לשון פֿון די קאַריבן, אַן אינדיאַנער פֿאָלק פֿון די קאַריבישע אינדזלען. דאָס זעלבע צו הערן וועגן פֿראַנצייזיש (maïs), איטאַליעניש (mais) און דײַטשיש (Mais).

January 27, 2012
פּערל פֿון ‫ייִדישער פּאָעזיע
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון חנה מלאָטעק

עס געפֿינען זיך ניט קיין גענויע ידיעות וועגן דעם פֿאָלקסדיכטער שלום בערנשטיין, ‬בלויז אַז ער האָט געשטאַמט פֿון קאַמעניץ־פּאָדאָלסק‮, אַז אין‮ ‬9681‮ ‬איז אין זשיטאָמיר אַרויס זײַן לידער־זאַמלונג "מאַגאַזין פֿון יודישע לידער פֿאַר דעם יודישען פֿאָלק"‮, ‬וואָס איז שפּעטער איבערגעדרוקט געוואָרן פֿיר מאָל‮; ‬אַנדערע לידער זײַנע האָבן זיך שפּעטער געדרוקט אין פֿאַרשיידענע צײַטן‮. ‬מיר ווייסן פֿון זײַן דיכטונג אַז מיכל גאָרדאָן‮ (‬2381—0981‮), ‬דער משׂכּילישער פֿאָלקסדיכטער‮, ‬האָט אים באַטראַכט ווי זײַן פֿרײַנד‮, ‬מיט וועמען ער האָט געטיילט פֿאַרשיידענע מאָטיוון אין די לידער‮, ‬און אַז אַ צאָל פֿון זײַנע לידער זײַנען געוואָרן פֿאָלקלאָריזירט און זײַנען אַריינגענומען געוואָרן אין זאַמלונגען פֿון פֿאָלקסלידער ווי אַנאָנימע שאַפֿונגען‮.‬
איינע פֿון די ערשטע לידער אין דעם‮ "‬מאַגאַזין"‮ איז אַ ליד טאַקע פֿון מיכל גאָרדאָן‮, ‬וווּ ער שרײַבט זיך אונטער מיט זײַן אמתן נאָמען‮. דאָס איז געווען אַ נײַעס‮, ‬ווײַל אין‮ ‬8681‮ ‬האָט‮ ‬מיכל גאָרדאָן אַרויסגעגעבן אַנאָנים זײַן זאַמלונג‮ "די באָרד און דערצו נאָך אַנדערע שיינע ייִדישע לידער, אַלע פֿון אַ גרויסן חסיד",‮ ‬און ער האָט זיך דאָרטן פֿאַרחתמעט‮ "‬גר דל מך אַני"‮ —‮ ‬אַן אַנאַגראַם פֿון זײַן נאָמען‮. ‬אין זײַן ליד אין שלום בערנשטיינס‮ "‬מאַגאַזין"‮ ‬פֿאַרחתמעט ער זיך איצט אָן מורא מיט זײַן אמתן נאָמען‭:‬
מײַנע לידער זענען אַרויס אויף דער וועלט‮,‬
אַקוראַט אַזוי ווי קאָנטראַבאַנד‮.‬
איך האָב מײַן נאָמען אויף זיי ניט געשטעלט‮,‬
איך האָב מורא געהאַט פֿאַר אַ בייזער האַנט‮.‬

January 20, 2012
װעלט פֿון ייִדיש
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון איציק גאָטעסמאַן

"

"ווײַטער": די ייִדישע סטודענטן־צײַטונג בײַם "פֿאָרווערטס"

"ווײַטער" די "חודשלעכע אויסגאַבע פֿאַר די וואָס לערנען זיך ייִדיש" איז באַליבט געוואָרן אין די ייִדיש־קלאַסן און גרופּעס איבער דער וועלט. הײַנט קען מען לייענען דעם זשורנאַל בלויז אויף דער אינטערנעץ. דעם לעצטן נומער פֿון 2011 קען מען איצט לייענען, און במשך פֿון די קומענדיקע וואָכן, וועט דערשײַנען דער ערשטער נומער פֿון 2012.
אַ גרויסע מעלה פֿון "ווײַטער" איז, וואָס דער לייענער קען זיך אויך צוהערן ווי אַזוי ריכטיק צו לייענען דעם מאַטעריאַל; בײַ יעדן אַרטיקל דאַרף מען גיבן אַ קוועטש אויפֿן קנעפּל "הערט". פֿאַרשטייט זיך, אַז דאָס איז וויכטיק פֿאַרן אָנהייבער־סטודענט, וואָס האָט נישט קיין געלעגנהייט צו הערן קיין סך ייִדיש אין זײַן סבֿיבֿה. דער אַדרעס פֿון "ווײַטער" איז: https://yiddish2.forward.com/vayter

וואַרשע: קינדער־טעאַטער

אונדזער געוועזענער מיטאַרבעטער קאָבי ווײַצנער וווינט הײַנט אין וואַרשע, און איז געוואָרן דער שפּראַך־מבֿין בײַם דאָרטיקן פּויליש־ייִדישן מלוכה־טעאַטער, ווי אויך בײַ אַנדערע פּראָיעקטן. מיט אַ גרופּע קינדער האָט ווײַצנער צוזאַמענגעשטעלט אַ חנוכּה־פּראָגראַם און מע קען זען, ווי זיי זינגען און רעציטירן אויף ייִדיש.

January 13, 2012
ייִדיש־וועלט
פֿון איציק גאָטעסמאַן (ניו־יאָרק)

די ייִדיש־טערקישע משפּחה אַזשי אין איזמיר (פֿון רעכטס): אַ חבֿרטע עזגי קײַעריסי, שבתי, אַבֿרהם, מישעל, עלסאַ באַרמײַמאָן־אַזשי, דער מחבר פֿון אַרטיקל, זײַן טאָכטער אסתּר
געוואָלט האָבן מיר פּלאַנירן צו פֿאָרן קיין פּאַריז... האָבן מיר — מײַן פֿרוי נחמה און טאָכטער אסתּרל — אָנגעקוקט די פּרײַזן אַהין צו פֿליִען און באַמערקט, אַז ביליקער וואָלט געווען צו פֿאָרן קיין סטאַמבול! אונדזערע פֿרײַנד אין דער קלעזמער־וועלט, וועלכע זענען אויסגעפֿאָרן אַ וועלט, האָבן אונדז שוין עטלעכע מאָל דערציילט וועגן די וווּנדערן פֿון דער שטאָט; האָבן מיר געטראַכט — פֿאַר וואָס נישט; פּאַריז קען אויף אונדז וואַרטן... בקיצור, איצט קען איך איבערגעבן די ייִדישע מאָמענטן פֿון אונדזער 10־טאָגיקער רײַזע.

מיר זוכן וועלוול זבאַרזשערס קבֿר

דער איינציקער ייִדישער פּונקט אויף מײַן סדר־היום, אָדער בעסער וואָלט איך געזאָגט, דאָס איינציקע שליחות, וואָס איך האָב געוואָלט אויספֿירן אין אונדזער וויזיט קיין טערקײַ, איז געווען צו געפֿינען די מצבֿה פֿונעם פֿאָלקס־פּאָעט וועלוול זבאַרזשער. געבוירן בנימין־וואָלף עהרענקראַנץ אינעם גאַליציאַנער שטעטל זבאַרזש, אַן ערך אין 1826 (אין "לעקסיקאָן" שטייען פֿיר מעגלעכע געבוירן־דאַטעס), האָט וועלוול זבאַרזשער געשריבן, ווי באַקאַנט, אַזוינע פּאָפּולערע לידער ווי "קום אַהער, דו פֿילאָסאָף" און אַנדערע וואָס מע הערט שוין נישט הײַנט. מיט צען יאָר צוריק אין ישׂראל האָב איך פֿאַרשריבן, ווי עס זינגט דער זינגער און אַקטיאָר אַריה לייש זבאַרזשערס ליד "די נאַכטיגאַל", וואָס מיר דאַכט, איז קיין מאָל נישט רעקאָרדירט

January 13, 2012
ייִדיש־וועלט
פֿון משה לעמסטער (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

צבֿי צעלמאַן
איך שטיי אין אינטערנעט־פֿאַרבינדונג מיט דער ציגײַנערישער דיכטערין לומיניצאַ טשיאַבאַ (Luminita Cioaba). מיר האָבן זיך באַקענט אין רומעניע אויף אַ צוזאַמענפֿאָר פֿון שרײַבער, וועלכע האָבן פּרעזענטירט נאַציאָנאַלע מינאָריטעטן פֿון פֿאַרשיידענע אייראָפּעיִשע לענדער. איר טאַטע איז דער באַראָן פֿון די רומענישע ציגײַנער. אירע אויפֿטריטן פֿלעגט זי אַזוי אָנהייבן: "ווי עס זאָגט זײַן מאַיעסטעט, מײַן טאַטע...". — טאַקע פֿון איר האָב איך דאָס ערשטע מאָל געהערט, אַז ייִדן און ציגײַנער זײַנען קרובֿים, ווײַל הגר, שׂרהס דינסט, איז געווען אַ ציגײַנערטע; הייסט דאָס, אַז אַבֿרהם אָבֿינו איז אויך דער טאַטע פֿון די ציגײַנער. מילא. (אייניקע פֿון זיי זאָגן, אַז אָדם און חווה זענען געווען ציגײַנער; לויט אַן אַנדער לעגענדע שטאַמען די ציגײַנער פֿון די דײַטשישע ייִדן). אין פּריוואַטע שמועסן מיט איר און אין די בריוו צו לומיניצען — מיר שרײַבן זיך איבער אויף רומעניש — האָב איך איר דערציילט וועגן די ציגײַנערישע מאָטיוון אין דער ייִדישער ליטעראַטור און, פֿאַרשטייט זיך, וועגן דעם בעסאַראַבער ייִדישן פּאָעט צבֿי צעלמאַן.
צבֿי צעלמאַן, האָט פֿון קליינערהייט אָן ליב באַקומען די ציגײַנער. פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה, ווען בעסאַראַביע איז געווען אַ טייל פֿון גרויס־רומעניע, האָבן די ציגײַנערישע טאַבאָרן נאָך געפֿירט אַ וואַנדער־לעבן. דער יונגער צבֿי פֿלעגט אויסבעטן בײַ דער מאַמען אַלטע, צעריסענע בגדים, אָנטאָן זיי און לויפֿן זיך שפּילן מיט די ציגײַנערלעך. שפּעטער, ווען ער איז אויסגעוואַקסן און אָנגעהויבן שרײַבן ייִדישע לידער, האָט צבֿי פֿאַרהיט די ליבע צו דעם דאָזיקן וואַנדערנדיקן פֿאָלק. אין 1940 האָט ער אין בוקאַרעשט אַרויסגעגעבן אַ ביכל אונטערן טיטל: "ציגײַנער־מאָטיוון". (ליד און סאָנעט). דאָס זײַנען ניט לידער וועגן ציגײַנער, ווי לאָמיר זאָגן, בײַ איציק מאַנגערן אין זײַן "ציגײַנער־באַלאַדע":

January 13, 2012
דער ייִחוס פֿון ייִדישע ווערטער
פֿון הערשל גלעזער (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

די איצטיקע טעמע אונדזערע איז דער פֿעפֿער. נאָר פֿעפֿער צו פֿעפֿער איז נישט גלײַך. פֿאַראַן, קודם־כּל, דער שוואַרצער פֿעפֿער און זײַנע קרובֿים, וואָס שטאַמען פֿון מיזרח־אַזיע ("וווּ דער שוואַרצער פֿעפֿער וואַקסט"); דאָס איז באַקאַנט אין אייראָפּע שוין טויזנטער יאָרן, בשעת דער זיסער און שאַרפֿער פֿעפֿער ("טשילי"), וואָס שטאַמען פֿון דרום־אַמעריקע, זענען זיך רעלאַטיוו שפּעט צעגאַנגען איבער דער וועלט. דער אַזיאַטישער פֿעפֿער הייסט אויף לאַטײַניש Piper, דער אַמעריקאַנער — Capsicum. די עטימאָלאָגיע פֿון די ווערטער? Piper מיינט דאָך "פֿעפֿער"; דאָס לאַטײַנישע וואָרט שטאַמט פֿונעם גריכישן peperi, וואָס דאָס קער זיך אָן מיטן סאַנסקריטישן pippali.
מע רעכנט, אַז אויך דאָס עבֿריתּישע "פּלפּל" (אַרויסגערעדט — "פּילפּעל") און דאָס אַראַבישע "פֿילפֿיל" נעמען זיך פֿונעם סאַנסקריטישן, דורך פּערסיש און אַראַמ(ע)יש. פֿאַר וואָס איז "פּלפּל", נישט "פפל"? ווײַל אין די־אָ לשונות איז אוממעגלעך אַ שורש וואָס הייבט זיך אָן מיט צוויי די זעלבע קאָנסאָנאַנטן, פֿאַרענטפֿערט מען דאָס דורך צוגעבן אַ פֿערטן קאָנסאָנאַנט וואָס איז גלײַך מיטן ערשטן. דערפֿון קומט אַרויס אַזאַ וואָרט ווי "פּילפּול" — וואָס נעמט זיך פֿון דעם שורש "פלל" (אָבער האָט נישט קיין שײַכות צו דעם וואָס ס’מיינט "פֿעפֿער").
Capsicum, ווידער, נעמט זיך פֿונעם לאַטײַנישן capsa "קעסטל", ווײַל אַ פֿעפֿערל איז אין תּוך אַרײַן אַ שויט וואָס האַלט אין זיך קערעלעך, אַזוי ווי אין אַ קעסטל.
פֿון גריכיש־לאַטײַנישע וואָרצלען נעמען זיך, דירעקט אָדער אומדירעקט, כּמעט אַלע אייראָפּעיִשע טערמינען: פֿראַנצייזיש poivre (שוואַרצער פֿעפֿער) און poivron

January 13, 2012
‫ייִדיש־נײַעס
פֿון סערגאָ בענגעלסדאָרף (מאָלדאָווע)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

וויכטיקע אונטערנעמונגען

איינע פֿון די קאָנקורס־לאַורעאַטן אויף זלאַטע טקאַטשס נאַמען
קודם־כּל וויל איך אָנרופֿן דעם קאָנקורס פֿון יונגע מוזיקער אויפֿן נאָמען פֿון זלאַטע טקאַטש. איבער 160 קינדער פֿון גאַנץ מאָלדאָווע זײַנען געקומען אין קעשענעוו זיך צו באַטייליקן אין דעם קאָנקורס. די באַקאַנטע קאָמפּאָזיטאָרין זלאַטע טקאַטש האָט נאָר געקענט חלומען וועגן אַזאַ צונויפֿטרעף פֿון יונגע טאַלאַנטן, וואָס זייער פֿאַרמעסט איז פֿאָרגעקומען אינעם בנין פֿון דער מאָלדאַווישער פֿילהאַרמאָניע און אינעם ייִדישן קהילה־צענטער. ס׳איז כּדאַי צו באַטאָנען, אַז אין פֿאַרגלײַך מיטן ערשטן קאָנקורס, האָט זיך די קוואַליטעט פֿון די באַטייליקטע געהעכערט. דאָס האָט אויך באַטאָנט דער אַלגעמיינער פֿאָרזיצער פֿון דער זשורי, קאָמפּאָזיטאָר קאָנסטאַנטין רוסנאַק, ווי אויך דער קאָמפּאָזיטאָר און פֿידלער באָריס דובאָסאַרסקי, קלאַרנעטיסט־ווירטואָז אַלעקסאַנדער דאַנילאָוו און סערגאָ בענגעלסדאָרף. נאָך דער צוטיילונג פֿון די פּרעמיעס איז פֿאָרגעקומען אַ קאָנצערט פֿון די לאַורעאַטן.
און צום סוף עטלעכע ווערטער וועגן דעם יום־טובֿ חנוכּה. אין די טעג האָבן פֿאַרשידענע ייִדישע אָרגאַניזאַציעס דורכגעפֿירט זייערע אייגענע אונטערנעמונגען: דער ישׂראל־צענטער, די סוכנותּ, דער יוגנט־קלוב "חבֿרים" בײַם קהילה־צענטער.

January 6, 2012
ייִדיש־וועלט
פֿון יעקבֿ לאָנדאָן (אָקספֿאָרד)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אויף אַן אונטערנעמונג אין "קדימה". פֿון רעכטס: אַסיע גיטמאַן, סיסיע גאָלדבערג, טאָמי קאַלינסקי און אַלעקס דאַפֿנער
די מעלבורנער ייִדיש-רעדנדיקע ייִדן פֿײַערן אַ יוביליי — מיט 100 יאָר צוריק איז געשאַפֿן געוואָרן די קולטור-אינסטיטוציע "קדימה", וואָס שפּילט נאָך אַלץ די צענטראַלע ראָלע אין אָפּהיטן און אַנטוויקלען די ייִדישע שפּראַך און קולטור. אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט, ווען ס׳איז פֿאַרלייגט געוואָרן דער יסוד פֿאַר דער "קדימה", האָבן אין מעלבורן געוווינט ניט מער פֿון אַ פּאָר טויזנט מיזרח-אייראָפּעיִשע ייִדן. די נויט און רעפּרעסיעס האָבן זיי געטריבן איבער דער גאָרער וועלט. צווישן די ייִדן, וואָס האָבן זיך באַזעצט אין מעלבורן, זײַנען געווען אויך אַקטיווע יונגעלײַט. זיי האָבן זיך אַרומגעטראָגן מיט אַן אידעע — צו שאַפֿן אַ ביבליאָטעק. אַזעלכע ביבליאָטעקן, אָפֿט מאָל אומלעגאַלע צי האַלב-לעגאַלע, זײַנען צו יענער צײַט געווען אין אַ סך שטעטלעך פֿון דעם תּחום־המושבֿ. אין אויסטראַליע האָט מען, פֿאַרשטייט זיך, ניט געדאַרפֿט זיך באַהאַלטן פֿון דער פּאָליציי. אָבער געלט פֿאַר אַזאַ אונטערנעמונג האָט מען פֿון דעסטוועגן געדאַרפֿט ערגעץ קריגן.
זײַנען דרײַ אַקטיוויסטן געקומען צו אַ היגן פֿאַרמעגלעכן ייִדן, יהושע ראַכלין האָט ער געהייסן. יענער האָט זיי אויסגעהערט, אָבער אין זײַנע אויערן האָט עס תּחילת געקלונגען ווי פּוסטע רייד. האָט ער דער דעלעגאַציע פֿאָרגעלייגט אַזאַ פּלאַן: טאָמער זיי גיט זיך אײַן צו געפֿינען לכל-הפּחות 15 בעלנים צו ווערן באַצאָלטע מיטגלידער פֿון אַ ייִדישער ביבליאָטעק-געזעלשאַפֿט, וועט ער זײַן ברייטהאַרציק אין שטיצן די דאָזיקע געזעלשאַפֿט. עס האָט געדויערט ניט לאַנג ביז דעם טאָג, ווען דער נייטיקער קוואָרום האָט זיך צונויפֿגעקליבן. אַזוי האָט זיך אין מעלבורן דעם 26סטן דעצעמבער 1911 באַוויזן די "קדימה"-ביבליאָטעק. דעם נאָמען האָט פֿאָרגעלייגט דער בעל-צדקה — ראַכלין. עפּעס האָט אים, אַ פּנים, געצויגן צו פּראָגרעס. "קדימה" מיינט דאָך — פּונקט ווי "פֿאָרווערטס" — פֿאָרויס; דאָס הייסט, צו אַ ליכטיקערער צוקונפֿט.