ביכער אויף פֿרעמדע שפּראַכן פֿאַרן ייִדיש־לייענער

זשיל ראָזיע, דער דירעקטאָר פֿונעם "פּאַריזער ייִדיש־צענטער/מעדעם־ביבליאָטעק", האָט לעצטנס אַרויסגעלאָזט זײַן זעקסטן ראָמאַן אויף פֿראַנצויזיש: D‘Un Pays Sans Amour [פֿון אַ לאַנד אָן ליבע], אַ ווערק וואָס האָט אַ בפֿירושן ייִדיש־ליטעראַרישן אינהאַלט. דאָס ווערק קומט פֿאָר אין מיזרח־אייראָפּע אין דער תּקופֿה — אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט ביז די 1930ער יאָרן — און דערציילט וועגן פּיער, אַ בחור וואָס אַנטדעקט ייִדיש און די ייִדישע קולטור. ער שטעלט זיך אין פֿאַרבינדונג אין רוים מיט דער טאָכטער פֿונעם שרײַבער און פֿאָטאָגראַף אַלטער קאַציזנע, שולמית, וועלכע האָט אָנגעזאַמלט די גרעסטע ייִדישע ביבליאָטעק אויף דער וועלט. זי דערציילט אים וועגן דער ייִדישער ליטעראַרישער סבֿיבֿה אין וואַרשע פֿאַרן חורבן, וועגן די קאָלעגן־שרײַבער פֿון איר טאַטן, פּרץ מאַרקיש, אורי־צבֿי גרינבערג און מלך ראַוויטש, די רעדאַקטאָרן פֿונעם אַוואַנגאַרדישן זשורנאַל "כאַליאַסטרע".
ביז הײַנט האָבן פֿאַרלאַגן אין זעקס אַנדערע שפּראַכן אָנגעהויבן דאָס איבערצוזעצן.

לכּבֿוד דעם קאָמפּאָזיטאָר באָריס דובאָסאַרסקי

אינעם בעסטן קאָנצערט־זאַל אין קעשענעוו, מיט אַ פּרעכטיקן אָרגל, האָט די קולטור־געזעלשאַפֿט פֿון דער שטאָט געפֿײַערט דעם 65סטן יוביליי פֿונעם באַקאַנטן קאָמפּאָזיטאָר, פֿידלער, פּראָפֿעסאָר פֿון דער מאָלדאַווישער מוזיק־אַקאַדעמיע, באָריס דובאָסאַרסקי.
ער איז געבוירן געוואָר אין 1947 אין דער שטאָט בענדער; פֿאַרענדיקט דעם מוזיק־טעכניקום אין קעשענעוו און אויך די קעשענעווער קאָנסערוואַטאָריע, ווי אַ פֿידלער און קאָמפּאָזיטאָר. אַ סך האָט דובאָסאַרסקי געאַרבעט אינעם סטרונע־קוואַרטעט בײַ דער מאָלדאַווישער טעלעוויזיע. ווי אַ קאָמפּאָזיטאָר האָט ער אַרויסגעוויזן זײַן טאַלאַנט אין פֿאַרשידענע זשאַנערס: סימפֿאָנישן, ווערק פֿאַרן כאָר, וואָקאַל, ווי אויך אַ היפּשע צאָל קאַמער־מוזיק. במשך פֿון עטלעכע יאָר האָט ער אָנגעפֿירט מיטן אַנסאַמבל "פֿידלערנס פֿון מאָלדאָווע", וווּ ס׳האָבן זיך באַטייליקט די גראַדואַנטקעס פֿון דער קעשענעווער מוזיק־אַקאַדעמיע. דער אוניקאַלער אַנסאַמבל איז אויסגעווען מיט זײַנע קאָנצערטן כּמעט אין גאַנץ אייראָפּע.
צווישן זײַנע תּלמידים האָט ער דערצויגן איינעם פֿון די בעסטע פֿידלערס אין לאַנד יוליאַן גירנעץ, וואָס פֿאָרט אַרום מיט קאָנצערטן איבער דער וועלט. אָבער איך וויל הײַנט דערציילן וועגן דובאָסאַרסקיס קאָמפּאָזיטאָרישן "פּינטעלע ייִד". אין דער פּראָגראַם פֿון זײַן יוביליי־אָוונט האָט דער קאָמפּאָזיטאָר אײַנגעשלאָסן זײַן ווערק "קאַפּריטשיאָ פֿאַר טרומייט און אָרקעסטער אויף ייִדישע טעמעס", ווי אויך דעם טריִאָ "גאָלדפֿאַדעניאַדע". דעם טרומייט־סאָלאָ האָט אויסגעפֿירט דער יונגער מוזיקער, וויאַטשעסלאַוו ביל, און דיריגירט האָט מיטן אָרקעסטער דער דיריגענט פֿון רומעניע קריסיאַן פֿלאָריאַ. אינעם "טריִאָ" האָבן זיך באַטייליקט יאָן זשאָסאַן (טשעלאָ), סערגאָ בענגעלסדאָרף (פּיאַנע) און דער יובילאַר אַליין, באָריס דובאָסאַרסקי (פֿידל).

מיט 75 יאָר צוריק האָט ביראָבידזשאַן זיך געשניטן אויף עפּעס רעכטס. ענטוזיאַסטן פֿון ביראָבידזשאַן האָבן געגלייבט, אַז דער סטאַטוס פֿון אַ "ייִדישער אויטאָנאָמער געגנט" (באַקומען אין מײַ 1934) איז געווען אַ צײַטווײַליקער, נאָר אַן עטאַפּ אויפֿן וועג צו אַ העכערן סטאַטוס, פֿון אַ "ייִדישער אויטאָנאָמער רעפּובליק". מע האָט שוין ערנסט געטראַכט און גערעדט וועגן פּראָקלאַמירן די שטאָט ביראָבידזשאַן פֿאַרן צענטער פֿון דער סאָוועטישער, און במילא דער גאַנצער "פּראָגרעסיווער", ייִדישער קולטור. די צערעמאָניע גופֿא פֿון דער דאָזיקער פּראָקלאַמירונג האָט געזאָלט פֿאָרקומען דעם 9טן פֿעברואַר 1937.
דאָס איז געווען אַ געוואַלדיק וויכטיקע דאַטע אין דער פֿרישער מסורה פֿון דער ווײַט-מיזרחדיקער ייִדישער מלוכהשאַפֿט: מיט אַ יאָר פֿריִער, אָנהייב פֿעברואַר 1936, האָט זיך קיין ביראָבידזשאַן אַרײַנגעכאַפּט לאַזאַר קאַגאַנאָוויטש, דער מעכטיקער סאַטראַפּ פֿון סטאַלינען. ניט צופֿעליק וועט דערנאָך קאַגאַנאָוויטשעס נאָמען יאָרנלאַנג טראָגן דער היגער ייִדישער טעאַטער. אַזעלכע הויכע געסט האָבן אַהין נאָך קיין מאָל ניט פֿאַרבלאָנדזשעט, אַזוי אַז דעם יום-טובֿ האָט מען באַשלאָסן אָפּצומערקן ווי עס דאַרף צו זײַן — מיט אַ גרויסער צונויפֿקומעניש אין אַ יאָר אַרום.
סוף 1936, ווען די פּרעסע האָט אָנגעהויבן שרײַבן וועגן דער קאָנפֿערענץ, איז ביראָבידזשאַן געווען אָפֿט דערמאָנט ניט נאָר אין דער סאָוועטישער, נאָר אויך אין דער אינטערנאַציאָנאַלער פּרעסע. דער שמועס איז געגאַנגען וועגן אַ גראַנדיעזן פּלאַן פֿון מאַסן-אימיגראַציע פֿון אויסלענדישע ייִדן, בפֿרט פֿון פּוילן, וווּ דער מצבֿ פֿאַר ייִדן איז געווען אַ שלעכטער אָדער אַפֿילו געפֿערלעכער. דער דאָזיקער פּלאַן האָט ניט אויסגעזען ווי אַן אוטאָפּישער, ווײַל די סאָוועטישע רעגירונג האָט געוויזן סימנים פֿון מסכּים זײַן מיט אַזאַ ייִדישער אײַנוואַנדערונג. ניט צופֿעליק איז דווקא אין יאָר 1936 אַרויס דער באַוווּסטער פֿילם "גליקן-זוכער", וועגן דער גליקלעכער (פֿאַר גוטע לײַט) און אומגליקלעכער (פֿאַר שלעכטע לײַט) ייִדישער איבערוואַנדערונג פֿון אויסלאַנד קיין ביראָבידזשאַן.

צווישן אַלע שטעט פֿאַרנעמט ניו־יאָרק דאָס סאַמע חשובֿע אָרט אין דער ייִדישער ליטעראַטור. קיין אַנדערע שטאָט האָט ניט זוכה געווען אַזוי פֿיל פֿאַרשידענע פּאָרטרעטן אין דער ייִדישער פּראָזע און פּאָעזיע. אויפֿן שוועל פֿונעם צוואַנציקסטן יאָרהונדערט איז ניו־יאָרק געוואָרן די ייִדישע הויפּט־שטאָט פֿון דער וועלט, סײַ לויט דער צאָל פֿון די רעדנער פֿון ייִדיש, סײַ לויט דער צאָל פֿון ייִדישע קולטורעלע אינסטיטוציעס, צײַטונגען, פֿאַרלאַגן, טעאַטערס, קלובן.
ייִדישע ליטעראַטן האָבן זיך גלײַך צוגעכאַפּט צו דעם רײַכן מענטשלעכן שטאָף, וואָס זיי האָבן אַנטדעקט אין ניו־יאָרק, און באַוווינט אירע גאַסן, פּלעצער און פּאַרקן מיט פֿאַרשידענע ייִדישע טיפּן. הגם דער צענטער פֿון ייִדישן ניו־יאָרק איז געווען אויף דעם לאָוער־איסט–סײַד פֿון מאַנהעטן, האָט די ייִדישע ליטעראַטור גיך באַהערשט אַנדערע געגנטן אויך. דער ערשטער דור ניו־יאָרקער ייִדישע שרײַבער איז הײַנט מערסטנס פֿאַרגעסן, אָבער דווקא זיי האָבן פֿאַרלייגט דעם פֿונדאַמענט פֿאַר דער אייגנאַרטיקער ניו־יאָרקער שיטה אין דער ייִדישער ליטעראַטור. זיי האָבן געשריבן פֿאַרן פּראָסטן מאַסן־עולם, און האָבן זיך געסטאַרעט צו קאָמבינירן הומאָר מיט באַרעוודיקייט.
איינער פֿון די פּאָפּולערסטע און פּראָדוקטיווסטע דערציילער פֿון יענער תּקופֿה איז געווען ישׂראל־יוסף זעווין (1872—1926), וואָס האָט געשריבן אונטערן פּען־נאָמען תּשר״ק. ער האָט באַקומען אַ פֿילזײַטיקע ייִדישע און אַלגעמיינע דערציִונג אין רוסלאַנד און געקומען קיין אַמעריקע אין 1889, וווּ ער האָט אויספּראָבירט פֿאַרשידענע פּרנסות ביז ער האָט געפֿונען אַן אָרט פֿאַר זיך אין דער צײַטונג "ייִדישעס טאַגעבלאַט". אין זײַנע פֿילצאָליקע הומאָרעסקעס און דערציילונגען האָט ער באַשריבן דאָס טאָג־טעגלעכע לעבן פֿון ייִדישע אימיגראַנטן. ער האָט אויך געשריבן פֿאַר העברעיִשע און ענגלישע צײַטונגען.

אין איר נײַ קאָמפּאַקטל "וווּנדערוועג" זינגט די ישׂראלדיקע זינגערין וויראַ לאָזינסקי צען אָריגינעלע לידער אָנגעשריבן פֿון איר טאַטן, דעם פּאָעט, דראַמאַטורג און פּראָזע־שרײַבער מיכאל פֿעלזענבאַום. פֿאַר כּמעט אַלע לידער האָט ער געשאַפֿן סײַ דעם טעקסט, סײַ די מוזיק. לאָזינסקי איז, אין אַ רעלאַטיוו קורצער צײַט, באַקאַנט געוואָרן ווי איינע פֿון די פֿײַנסטע זינגערינס הײַנט אין דער ייִדיש־וועלט. איר שטאַרק, אָבער בייגעוודיק, קול און קלאָרער אַרויסרעד פֿון דער ייִדישער שפּראַך האָבן זי אַוועקגעשטעלט אויף אַ הויכער מדרגה וואָס נאָר געציילטע אַנדערע ייִדישע זינגער קענען הײַנט דערגרייכן.
זי האָט עולה געווען פֿון בעלץ, בעסעראַביע, צו 16 יאָר, און האָט גראַדויִרט מיט אַ דיפּלאָם אין מוזיקאָלאָגיע און ייִדישער ליטעראַטור פֿונעם "בר־אילן־אוניווערסיטעט". אין 2002 האָט זי אָנגעהויבן צו שטודירן מיט דער מײַסטער־זינגערין נחמה ליפֿשיץ, און די רעזולטאַטן פֿון דער געראָטענער צוזאַמענאַרבעט האָט מען שוין געהערט אין לאָזינסקיס ערשטער רעקאָרדירונג "ווײַסע שטערן", וואָס מיר האָבן געלויבט אין "פֿאָרווערטס", ווען זי איז אַרויס מיט עטלעכע יאָר צוריק.
אין איר אַרײַנפֿיר צום ביכל אינעם קאָמפּאַקטל, שרײַבט די זינגערין, אַז "איך בין גאָר פֿאַראינטערעסירט אין דער פֿאַרבינדונג צווישן מאָדערנע ייִדישע לידער און פֿאַרשיידענע מוזיקאַלישע סטילן. דאָס ייִדישע פֿאָלק פֿלעגט תּמיד אײַנזאַפּן די קולטורן פֿון די פֿעלקער אַרום זיי, און, פֿאַרקערט — די השפּעה איז געווען אַ קעגנזײַטיקע". ווען מע הערט זיך צו צו די לידער, פֿאַרשטייט מען שוין מער פּינקטלעך, פֿאַר וואָס זי האָט דאָס אָנגעשריבן. די מעלאָדיעס, די ווערטער און די אַראַנזשירונגען זענען לויטן נוסח פֿון רומענישער און ציגײַנערישער פֿאָלקמוזיק. צו מאָל וואָלט מען געקענט אַפֿילו מיינען, אַז דאָס גאַנצע קאָמפּאַקטל באַשטייט פֿון איבערגעזעצטע לידער, פֿון רומעניש אויף ייִדיש; אָבער ניין, שוין גיכער שפּיגלען אָפּ די לידער די ליבשאַפֿט צו, און טיפֿע וואָרצלען אין דער רומענישער און ציגײַנערישער קולטור מצד פֿעלזענבאַום.

דאָס מאָל וועלן מיר ווײַטער אַרומרעדן די אַמעריקאַנער-אָפּשטאַמיקע געוויקסן, דהײַנו: פֿאַסאָליעס. די מינים זענען באָב (אָפּשטאַמיקע פֿון דער אַלטער וועלט — פֿונעם מין וויקע, Vicia) און פֿאַסאָליעס (פֿון דער נײַער וועלט — פֿונעם מין פֿאַסאָליע, Phaseolus). אויף ענגליש זענען זיי אַלע beans, נאָר דאָ טאָר מען צו קאָלאָמבוסן נישט האָבן קיין טענה, ווײַל סײַ די אייראָפּעיִשע און סײַ די אַמעריקאַנישע באָבן געהערן צו דער זעלביקער משפּחה — באָבגעוויקסן אָדער קיטניות (אויף לאַטײַניש: Leguminosae). (פֿאַראַן נאָך אַ סך קיטניות אין דער אַלטער וועלט, וואָס מיר׳ן זיי אַרומרעדן באַזונדער.)
איז האָבן מיר צוויי באַזונדערע מינים (genus בלע״ז). וויפֿל האָבן מיר זגאַלן (species בלע״ז)? אין זײַן "געוויקסן-וועלט אין ייִדיש" רעכנט מרדכי שעכטער אויס צוועלף זגאַלן וויקע, אָבער בלויז דרײַ באַשטייען פֿון באָב: 1. רוסישער באָב, אָדער ביב — אויף לאַטײַניש Vicia faba. (אויף רוסיש זאָגט מען טאַקע bob, אויף אוקראַיִניש bib.) דאָס איז, ווי געזאָגט, דער פֿאַרשפּרייטסטער אייראָפּעיִשער באָב; אויף ענגליש broad bean, און ס׳איז טאַקע ברייטער ווי די אַנדערע; 2. קליינע בעבלעך, אויף ענגליש איז נישט צו געפֿינען קיין עקוויוואַלענט! און 3. שוואַרצער באָב, אויף ענגליש common vetch. (די ענגלישע black beans זענען נישט די, נאָר פֿאַסאָליעס.)

ניט לאַנג צוריק האָב איך געקלונגען אויפֿן טעלעפֿאָן צו מײַנעם אַ פֿרײַנד, וואָס וווינט אין ירושלים, אָבער דער טעלעפֿאָן איז געווען פֿאַרנומען. געקלונגען שפּעטער מיט פֿינף מינוט, מיט צען, מיט אַ האַלבער שעה — מע רעדט! ערשט אין אַן אָנדערטהאַלבע שעה אַרום האָב איך זיך פֿאַרבונדן מיט אים. וואָס איז?
— כ׳האָב גערעדט מיט דער מאַמען...
בין איך אים אי מוחל, אי מקנא געווען, ווײַל ווי עס זינגט זיך אין אונדזער באַרימט ליד: "...גליקלעך און רײַך איז דער מענטש וואָס האָט אַזאַ שיינע מתּנה... אַן אַלטיטשקע ייִדישע מאַמע..." דער אויסדרוק "ייִדישע מאַמע" איז אַרײַן אויך אין אַנדערע שפּראַכן און איז געוואָרן אַן אינטערנאַציאָנאַלער באַגריף. דאָס ליד גופֿא, איז אַ וועלט־שלאַגער און ווי עס דאַכט זיך מיר, פּאָפּולערער פֿון דעם איטאַליענישן ליד "מאַמאַ", וואָס איז באַקאַנט אין ראָבערטינאָ לאָרעטיס אויספֿירונג.
"ייִדישע מאַמע" האָבן געזונגען אויף ענגליש: פּאָל ראָבסאָן, דין ריד, טאָם דזשאָנס; אויף אונגעריש יאַנאָש קאָאָש און אויף פֿראַנצויזיש שאַרל אַזנאַוווּר; אויף שפּאַניש נינאָ בראַוואָ און אויף רוסיש און ייִדיש יוסף קאַבזאָן, טאַמאַראַ גווערדציטעלי און אַפֿילו אויף אַראַביש — דער אַלזשירער זינגער סאַלים כאַלאַלי. דאָס ליד האָט מען אויך געקאָנט הערן אויף דײַטש, פּויליש, טשעכיש, פֿיניש... אייניקע זינגער זינגען עס מיט נײַע ווערטער, פּשוט וועגן אַ מאַמע, אָן אַ נאַציאָנאַליטעט. פֿאַר וואָס זשע איז דער אויסדרוק "ייִדישע מאַמע" געוואָרן אַזוי ברייט פֿאַרשפּרייט? וואָס האָבן מיר אין זינען ווען מע זאָגט "ייִדישע מאַמע"?
אין אַ טאָג אין איינער פֿון די ישׂראלדיקע רוסישע ראַדיאָ־פּראָגראַמען האָט מען איבערגעגעבן דאָס ליד "ייִדישע מאַמע", נאָך דעם האָט אַ צוהערער אָנגעקלונגען מיט טענות: "איך האַלט, אַז בײַ אַלע פֿעלקער האָבן די מאַמעס ליב זייערע קינדער ניט ווייניקער ווי די ייִדישע מאַמע".

נישט לאַנג צוריק איז אין רוסלאַנד אַרויס דאָס נײַע גרויסע ייִדיש־רוסישע ווערטערבוך — אַ רעזולטאַט פֿון אַן אינטענסיווער לאַנג־יאָריקער מי פֿון אַלכּסנדר סאָלדאַטאָוו — אַ יונגער ייִדישיסט, וועלכע וווינט אין קאַמענסק־אוראַלסק, אַ שטאָט אין דער סווערדלאָווסקער געגנט, אינעם אוראַל־ראַיאָן פֿון רוסלאַנד. צום ערשטן מאָל האָבן די רוסיש־רעדנדיקע ייִדיש־קענער און תּלמידים באַקומען אַזאַ וויכטיק מיטל, און דערצו פֿון אַ גרויסן פֿאַרנעם און אַ הויכער קוואַליטעט, וואָס וועט זיי העלפֿן אויסצולערנען די ייִדישע שפּראַך.
דאָס ווערטערבוך ווערט באַגלייט מיט אַ קורצן איבערבליק פֿון דער ייִדישער גראַמאַטיק, אָנגעשריבן אויף רוסיש דורך אַלכּסנדרה פּאָליאַן — אַן אַנדער יונגע רוסלענדישע ייִדישיסטקע און ווינסשאַפֿטלערין, וועלכע פֿירט ייִדיש־לעקציעס אינעם מאָסקווער מלוכישן אוניווערסיטעט — איינער פֿון די סאַמע בכּבֿודיקע בילדונג־אַנשטאַלטן אינעם לאַנד.
דאָס נײַע ווערטערבוך קומט אויך מיט צוויי ספּעציעלע בײַלאַגעס: אַ קאָמפּאַקטל מיט לערן־מאַטעריאַלן פֿאַר ייִדיש־תּלמידים, אַרײַנגערעכנט 5 טשיקאַווע קאָמפּיוטערישע שפּראַך־שפּילערײַען, און אַ קאָמפּלעט פֿון קאַרטלעך מיט ייִדישע אותיות און שפּריכווערטער, געשאַפֿן דורך דער מאָסקווער קינסטלערין רבֿקה בעלאַרעוואַ.
ביז הײַנט, איז דאָס איינציקע פֿולווערטיקע ווערטערבוך, וואָס האָט געהאָלפֿן אַ סך רוסיש־רעדער אויסצולערנען ייִדיש און צו באַרײַכערן זייער ווערטער־לעקסיקאָן, געווען דאָס גרויסע רוסיש־ייִדישע ווערטערבוך אונטער דער רעדאַקציע פֿון משה שאַפּיראָ, וואָס איז אַרויסגעגעבן געוואָרן אין מאָסקווע אינעם יאָר 1984. דאָס דאָזיקע ווערטערבוך — טאַקע אַ גוואַלדיק־גוטע — איז אָבער באַגרינדעט אויף דער סאָוועטישער פֿאָנעטישער אָרטאָגראַפֿיע פֿון ייִדיש און דערלויבט איבערצוזעצן בלויז פֿון רוסיש אויף ייִדיש. דערצו, ווערט פֿון יאָר צו יאָר אַלץ שווערער צו געפֿינען די אַלטע עקזעמפּלאַרן פֿונעם דאָזיקן ווערטערבוך אין די קראָמען.

אין ניו־יאָרק איז לעצטנס פֿאָרגעקומען, מיט גרויס דערפֿאָלג, אַ קינסטלערישע אויסשטעלונג, וואָס איר גורל גופֿא איז ווערט באַשריבן צו ווערן. די בילדער פֿון דער עקספּאָזיציע האָבן 100 יאָר געהערט צו דער משפּחה פֿון יעקבֿ פּערעמען. פֿאַראַיאָרן איז אַ טייל פֿון זיי געווען אַרויסגעשטעלט צום פֿאַרקויף אויף "סאָטבי", און צום גליק, זיך פֿאַרקויפֿט ווי איין גאַנצקייט. געקויפֿט האָבן דעם טייל בילדער דרײַ גבֿירים פֿון קיִעוו, וועלכע האָבן געשאַפֿן אַ בשותּפֿותדיקן פֿאָנד און די געקויפֿטע בילדער איבערגעגעבן דעם מוזיי פֿון מאָדערנער קונסט אין קיִעוו.
אין דער דערהויבענער געשיכטע איז פֿאָרט דאָ אַ ביטערער טראָפּן — די קינסטלערישע און היסטאָרישע ווערטן פֿון פּערעמענס קאָלעקציע איז אַזוי גרויס און דער אויפֿטו פֿון יעקבֿ פּערעמען גופֿא איז אַזוי אומשאַצלעך, אַז דער בעסטער אופֿן צו פֿאַראייביקן עס וואָלט געווען נישט איבערצוגעבן די בילדער אין אוקראַיִנע, נאָר צו געפֿינען פֿאַר זיי אַן אָרט אין אַ מוזיי פֿון ישׂראל.
ווער זשע איז ער געווען, דער ייִד יעקבֿ פּערעמען? אַן אָדעסער מעצענאַט, איז ער אָנהייב 20סטן יאָרהונדערט געווען אַן אַקטיווער טוער פֿון דער ציוניסטישער באַוועגונג אין זײַן שטאָט. סוף 1919 האָט ער מיט נאָך אַ גרופּע מענטשן אָרגאַניזירט דאָס אָפּשיקן קיין פּאַלעסטינע 600 מענטשן אויף דער שיף "רוסלאַן". אויף דער זעלבער שיף זײַנען אויך אַרויסגעפֿירט געוואָרן איבער 200 בילדער, צייכענונגען, זײַן אַרכיוו און טויזנטער ביכער־בענד פֿון זײַן ביבליאָטעק. ס׳רובֿ פֿון זײַן בילדער־קאָלעקציע איז באַשטאַנען פֿון מאָלערײַ און גראַפֿיק, געשאַפֿן פֿון די אָדעסער מאָדערניסטן, אומאָפּהענגיקע מאָלער, וואָס אַ קלענערן טייל פֿון זיי האָט מען געקאָנט זען אויף דער ניו־יאָרקער אויסשטעלונג.

דאָס איז געווען מיט עטלעכע וואָכן צוריק. איך האָב באַקומען אַ מעלדונג פֿון דער פּאָסט און אָפּגענומען דאָרט אַ שווער פּעקל, אויף וועלכן איך האָב ניט געוואַרט און קיין אַנונג ניט געהאַט, וואָס דאָס איז. ווי עס איז געווען מײַן וווּנדער, ווען איך האָב אין דער היים דערזען, אַז דאָס איז אַ שיין אַרויסגעגעבענער נײַער "לעקסיקאָן פֿון ייִדישע שרײַבער אין ראַטן־פֿאַרבאַנד"; אַז זײַן מחבר איז אונדזער דיכטער, זשורנאַליסט, ליטעראַטור־פֿאָרשער חיים ביידער, און אַז אַרויסגעגעבן האָט דעם לעקסיקאָן אין יאָר 2011 דער אַלוועלטלעכער ייִדישער קולטור־קאָנגרעס אין ניו־יאָרק.
די צוויי רעדאַקטאָרן פֿון בוך, באָריס סאַנדלער און גענאַדי עסטרײַך, שרײַבן אין זייער אַרײַנפֿיר, אַז דער "לעקסיקאָן פֿון ייִדישע שרײַבער אין ראַטן־פֿאַרבאַנד" איז געווען חיים ביידערס קרוינווערק, אויף וועלכן דער מחבר האָט געאַרבעט לאַנגע יאָרן ביז די לעצטע טעג זײַנע; אַז צו פֿאַרענדיקן די אַרבעט האָבן אים אויסגעפֿעלט אפֿשר נאָך אַ צוויי־דרײַ יאָר. האָבן טאַקע זיי, די אויבנדערמאָנטע תּלמידים און פֿרײַנד זײַנע, זיך אונטערגענומען חיים ביידערס לעבנסווערק צו דערפֿירן צום לייענערס טיש.
זינט איך האָב באַקומען דעם לעקסיקאָן, קען איך זיך פֿון אים ניט אָפּרײַסן: איך געפֿין כּסדר נעמען און פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון נאָענטע און ווײַטע באַקאַנטע, איינצלהייטן פֿון זייער לעבן און שאַפֿן; דערמאָן זיך סיטואַציעס, ווען דאָס לעבן האָט מיך מיט זיי צונויפֿגעפֿירט. אומגעריכט (און איך בין זיך מודה — מיט פֿרייד) האָב איך געפֿונען אין בוך אויך זיך אַליין מיט אַ היימישער פֿאָטאָגראַפֿיע און ניט געקענט זיך דערמאָנען, ווען איך האָב ביידערן מיטגעטיילט מײַנע פּרטים. די גאַנצע געשיכטע איז געווען פֿאַר מיר אַ סורפּריז.
בלעטערנדיק דעם לעקסיקאָן האָב איך אָנגעטראָפֿן אויף אַ פֿאָטאָגראַפֿיע פֿון אַ פֿרוי, צו וועלכער איך האָב געהאַט אַ שײַכות, אָבער קיין מאָל זי ניט געזען. איך האָב געהאַט פֿאַרגעסן איר פֿאַמיליע און איצט דערזע איך אין לעקסיקאָן: בליומע קאָטיק!

טייל לייענער וועלן אפֿשר געדענקען מײַן אַרטיקל, געדרוקט אינעם חודש־זשורנאַל "ווײַטער" וועגן דעם פּלאַן צו שאַפֿן אַ "ייִדיש־הויז" אויף דער אַפּער־וועסט־סײַד פֿון מאַנהעטן. דאָס איז געווען נאָך אין יאָר 2007. זיצט איר, מסתּמא, ווי אויף ברענענדיקע קוילן, אומגעדולדיק צו הערן, צי דער חלום איז טאַקע מקוים געוואָרן, צי נישט. הײַנט קום איך, סוף־כּל־סוף, אײַך צו באַרויִקן און אַרויסצוגעבן פֿאַר דער וועלט, אַז דער נס איז טאַקע געשען: דאָס "ייִדיש־הויז" איז דאָ! אמת, עטלעכע יאָר האָט זיך גאָרנישט געטאָן, דער עולם איז געזעסן מיט פֿאַרלייגטע הענט און געוואַרט אויף משיחן. אָבער אין יאָר 2010 האָבן דרײַ יונגע ייִדישיסטן גענומען די איניציאַטיוו אין זייערע הענט און געדונגען אַ דירה צוזאַמען, און טאַקע אויף דער אַפּער־וועסט־סײַד, נישט ווײַט פֿון דעם קאָלומביע־אוניווערסיטעט. יאַנקל־פּרץ בלום, לאה בלום, און נפֿתּלי איידלמאַן — אַלע נאָך אין די 20ער — האָבן באַשלאָסן צו רעדן נאָר ייִדיש אין דער היים, ווי ווײַט מעגלעך, און אַזוי שאַפֿן דאָס ערשטע "ייִדיש־הויז" זינט אַ היפּש ביסל יאָרן. (פֿאַרשטייט זיך, צום ערשטן מאָל געמאַכט פֿון ייִדישיסטן; פֿון חסידים זײַנען דאָ הונדערטער, טויזנטער "ייִדיש־הײַזער".)
יאַנקל־פּרץ איז דעמאָלט געווען דער פֿאָרזיצער פֿון "יוגנטרוף", און נפֿתּלי האָט געהאַלטן בײַם אַנטוויקלען דעם "ייִדיש־פֿאַרם"־פּלאַן (וואָס איז, דרך־אַגבֿ, אויך מקוים געוואָרן, און אויף אַ גרויסן מאַסשטאַב) — אָבער זייער "ייִדיש־הויז" אַליין איז געווען אַ פּריוואַטע איניציאַטיוו, ניט פֿאַרבונדן פֿאָרמעל מיט קיין שום אָרגאַניזאַציע. אַלץ האָבן זיי געטאָן מיט די אייגענע כּוחות און די אייגענע באַשיידענע מיטלען. צופֿעליק האָט זיך אַנטדעקט, אַז אין דעם זעלבן בנין מיט יאָרן צוריק, האָט אויך געוווינט באַראַק אָבאַמאַ, דעמאָלט אַ סטודענט אין קאָלומביע־אוניווערסיטעט. די ייִדיש־הויזניקעס האָבן אין דעם גלײַך דערזען אַ השגחה־פּרטית, אַז זייער פּלאַן וועט זײַן געבענטשט מיט הצלחה.

די גרעסטע מוזיקאַלישע שׂימחה פֿונעם יאָר אין ניו־יאָרק, לויט מײַן מיינונג, קומט פֿאָר בעת דעם סוף־וואָך פֿון מאַרטין לוטער־קינג־טאָג אין מיטן יאַנואַר. די אונטערנעמונג הייסט "דער גאָלדענער פֿעסטיוואַל": צענדליקער מוזיקאַלישע גרופּעס מיטן טראָפּ אויף באַלקאַנישער מוזיק, ווערן פֿאַרבעטן פֿון גאַנץ אַמעריקע אויפֿצוטרעטן. אין פֿיר זאַלן שפּילט מען און מע טאַנצט, און מע הוליעט ביז צוויי אַ זייגער בײַ נאַכט.
שוין 14 יאָר וואָס איך גיי אויף דעם פֿעסטיוואַל. אין אָנהייב איז דאָס געווען געצילט בלויז אויף דער קליינער באַלקאַנישער מוזיק־וועלט, און מע פֿלעג דינגען פֿאַרן פֿעסטיוואַל, אויף איין נאַכט, אַ קאַטוילישע שול אין וואַשינגטאָן־הײַטס. אָבער פֿאַר אַ יאָרן האָט מען ריזיקירט און געדונגען אַ טײַערן, געראַמען היסטאָריש־אַלטן בנין אין ברוקלין און ס׳האָט זיך אויסגעצאָלט.
דרײַ יאָר נאָך אַנאַנד האָב איך אָרגאַניזירט אַ "זינגערײַ"־סעסיע בײַם פֿעסטיוואַל מיט אַזוינע ייִדישע זינגערס ווי דזשאַש וואַלעצקי, עטל ריים, קאַראָל פֿרימאַן, פּערל טייטלבוים, ביילע גאָטעסמאַן, אָבער מע האָט די סעסיע נישט אָנגענומען דאָס יאָר. די טענה איז געווען, וואָס מע וויל בײַטן די פּראָגראַם און הערן אַנדערע מינים מוזיק. אַ ביסל באַליידיקט, בין איך סײַ־ווי־סײַ געפֿאָרן אויפֿן פֿעסטיוואַל, ווײַל אַזוי גוט פֿאַרברענג איך זעלטן.
פֿאַר וואָס שרײַב איך בכלל וועגן דעם פֿעסטיוואַל? קודם־כּל, האָבן עטלעכע גרופּעס יאָ געשפּילט אָדער געזונגען די מוזיק פֿון ייִדן, אָבער נישט אַשכּנזיש־ייִדישע מוזיק. די גרופּע "דודס האַרף", למשל, האָט געשפּילט אַן עלעקטרישע ספֿרדיש־ייִדישע מוזיק. אַ קאַפּעליע פֿון פּיטסבורג "איסטערן וואָטערשעד קלעזמער קוואַרטעט", אַ גרופּע וואָס איז פֿאַר מיר געווען אַ נײַעס, איז אויפֿגעטראָטן, און האָט אויסגענומען בײַם עולם, כאָטש אויף מיר האָבן זיי נישט געמאַכט קיין געוואַלדיקן רושם. אַ דואָ־גרופּע "איסראַ־אייליען" איז באַשטאַנען פֿון צוויי יונגע ישׂראלים מיט צוויי גיטאַרעס, וועלכע האָבן געשפּילט אָריגינעלע אַראַנזשירונגען פֿון באַלקאַנישע און מיטל־מיזרחדיקע מעלאָדיעס.