אָט אַזוי — ווי עס שטייט געשריבן אין דעם קעפּל — האָב איך איבערגעזעצט אויף ייִדיש דעם נאָמען פֿון דער אינטערנאַציאָנאַלער קאָנפֿערענץ, Beyond Eastern Europe, וואָס דער ראַטגערס-אוניווערסיטעט האָט דורכגעפֿירט דעם 18טן-20טן מערץ. דאָס וואָרט "דורכגעפֿירט" איז אפֿשר ניט אין גאַנצן פּאַסיק, ווײַל עס שפּיגלט ניט אָפּ די זייער גוטע אָרגאַניזאַציע און אַ גוט דורכגעטראַכטע פּראָגראַם פֿון דער אַקאַדעמישער צונויפֿקומעניש.

געווען איז דאָס פֿאַר דער מלחמה. די געבײַדע פֿון אונדזער קיִעווער ייִדישן טעאַטער, וואָס האָט זיך געפֿונען אויפֿן קרעשטשאָטיק, דער הויפּט־גאַס פֿון דער שטאָט, האָט געהאַלטן אין איין רעמאָנטירט ווערן. האָבן מיר דערווײַל געשפּילט בשכנות, אינעם געוועזענעם קולטור־הויז פֿאַר בויערס. דער דאַך פֿון אָט דעם קולטור־צענטער איז געווען אַ לעכערדיקער, און ווען ס׳פֿלעגט אָנהייבן רעגענען... הכּלל, מען האָט געשפּילט אַבֿרהם גאָלדפֿאַדענס "שולמית" — די טאָכטער פֿון ירושלים — די האַנדלונג פֿון וועלכער ס׳קומט פֿאָר אין די אוראַלטע צײַטן.

עס האָט זיך געעפֿנט אינעם "ישיבֿה־אוניווערסיטעט־מוזיי" אין ניו־יאָרק אַ פֿאַרכאַפּנדיקע אויסשטעלונג פֿון אַלטע פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון פּוילישע ייִדן. די אויסשטעלונג — "און איך זע נאָך זייערע פּנימער" — האָט מען צוגעגרייט לכתּחילה פֿון דער "שלום־פֿונדאַציע" אין וואַרשע; און די געשיכטע, ווי אַזוי מע האָט געזאַמלט די פֿאָטאָגראַפֿיעס איז אויך אַן אינטערעסאַנטע.

גאָלדע טענצער, די אַקטריסע און דירעקטאָרשע פֿונעם "אסתּר־רחל און אידאַ קאַמינסקאַ ייִדישן טעאַטער" אין וואַרשע איז אויך די איניציאַטאָרין און אָנפֿירערין פֿון דער "שלום־פֿונדאַציע", אַ פֿונדאַציע וואָס באַמיט זיך צו פֿאַרזיכערן, אַז די ייִדישע געשיכטע אין פּוילן זאָל נישט פֿאַרגעסן ווערן. מיט דעם ציל האָט די פֿונדאַציע, צווישן אַנדערן, געשאַפֿן דעם יערלעכן "יצחק־באַשעוויס זינגער־פֿעסטיוואַל" פֿון ייִדישער קולטור, אײַנגעפֿירט אַן עסיי־קאָנקורס פֿאַר פּוילישע גימנאַזיע־סטודענטן, געדרוקט ווערק פֿון יוליאַן טוּווים און וויסלאַוואַ סימבאָרסקאַ, געגרינדעט אַ "צענטער פֿאַר ייִדישער קולטור" מיט שפּראַכקלאַסן און וואַרשטאַטן אויף ייִדיש, דורכגעפֿירט טעאַטער־פֿאָרשטעלונגען און פֿילמען וועגן פּוילישע ייִדן.

אין 1994, האָט גאָלדע טענצער אויף פּוילישער טעלעוויזיע, געבעטן בײַם עולם אַרײַנצושיקן פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון פּוילישע ייִדן, וואָס זיי פֿאַרמאָגן, כּדי צוזאַמענצושטעלן אַזאַ אויסשטעלונג און אַרכיוו. די סקעפּטיקער האָבן געטענהט, אַז טענצער מאַכט זיך נאַריש און קיין בילדער וועט מען נישט באַקומען. אָבער איר אויסרוף האָט, זעט אויס, יאָ געפֿונען אַן אָפּרוף, און עס האָט זיך אָנגעהויבן צו שיטן מיט בילדער און אַנדערע מאַטעריאַלן, וואָס האָבן זיך אָפּגעפֿונען בײַ די פּאָליאַקן. אַן ערך 4,000 בילדער זענען אינעם ערשטן חודש אַרײַנגעשיקט געוואָרן, און אין די חדשים און יאָרן נאָך דעם, האָט מען געשיקט נאָך טויזנטער בילדער און חפֿצים, נישט נאָר פֿון יעדן דאָרף און שטעטל אין פּוילן, נאָר אויך פֿון פּוילישע ייִדן צעוואָרפֿן אין אַלע עקן וועלט, וועלכע האָבן געהערט וועגן דער זאַמל־אַרבעט. פֿון די מאַטעריאַלן האָט מען אַרויסגעגעבן אַ פּרעכטיקן אַלבאָם מיטן זעלבן טיטל ווי די אויסשטעלונג.

אין איר פּאָעטישן אַרײַנפֿיר צום בוך שרײַבט גאָלדע טענצער: "אין די פֿאָטאָגראַפֿיעס, וועלכע ווערן אַרײַנגענומען אין דעם אַלבום, שפּילן זיך אָפּ סצענעס פֿון אַ טראַגישער דראַמע, וואָס די געשיכטע האָט געשריבן. אַ דראַמע וואָס איז מיט גוואַלד אַרײַן אין מענשטנס היימען, וואָס האָט צעשטערט דאָס אַמאָליקע באַשיידענע לעבן פֿון דורות פּוילישע ייִדן. זייערע אימאַזשן זענען געבליבן געשטעמפּלט אין זכּרון. אָביקעטן און צוגאָבן האָבן איבערגעלעבט, וואָס איינער אַ פֿילאָסאָף האָט אָנגערופֿן, ׳די טרערן פֿון זאַכן'. און ס׳רעדט זיך נישט בלויז פֿון טרערן פֿאַר אַ טעפּל מיט אַ צעבראָכענעם אויער, אַ קרומען פּלויט אין אַ גאַליציאַנער שטעטל, די שיך פֿון אַ וואַנדערער, דאָס היטל פֿון אַ דאָרפֿס־סוחר. ס׳איז אויך אַ קלאָגעניש פֿאַר אַ פֿאַרלוירענער וועלט וואָס קען הײַנט צוריקקומען בלויז אין די אַלטע בילדער."

די קוראַטאָרן פֿון די בילדער אין וואַרשע האָבן נישט נאָר קאַטאָלאָגירט די זאַמלונג, נאָר אויך געפּרוּווט איבערלייענען די אויפֿשריפֿטן אויף דער צווייטער זײַט פֿון די בילדער און צונויפֿשטעלן אַ מין געשיכטע פֿון ווער עס זענען די ייִדן אין בילד, אויב מעגלעך. אָפֿט מאָל האָבן די פּאָליאַקן צוגעשיקט מיט די בילדער אינפֿאָרמאַציע וועגן די מענטשן, אין אַנדערע פֿאַלן זענען געבליבן די מענטשן אומבאַקאַנט.

אַזוינע מוסטערן פֿון די בריוו פֿון פּוילישע שכנים אָדער פֿרײַנד קען מען לייענען אינעם אַרײַנפֿיר. למשל, מאַריאַ פֿיכאַלקאָווסקאַ האָט געשריבן: "איך האָב געטראַכט — זאָלן אַנדערע זען די פֿאָטאָגראַפֿיעס. אפֿשר געפֿינט זיך אין ישׂראל איינער פֿון לעזשײַסק און די בילדער וועלן אין אים אויפֿוועקן גוטע און זיסע זכרונות פֿון דער צײַט פֿאַר 1939. אַן אַנדערע סיבה וואָס איך שיק די בילדער איז וואָס איך האָב געטראַכט, אַז ׳איך וואָלט געדאַרפֿט׳".

יוסף קאַצמעריק האָט געשריבן: "מײַן מאַמע און די [ייִדישע] משפּחה זענען געווען פֿרײַנד. ווען די דײַטשן האָבן געהאַלטן אין אַוועקנעמען זיי פֿון אַפּט, האָבן זיי די בילדער געגעבן מײַן מאַמען צו האַלטן — אפֿשר וועט מען איבערלעבן און דאָס וועט בלײַבן ווי אַ זכר?".

די פּאָליאַטשקע אַננאַ מײַ האָט געשריבן: "איך האָב אין מײַן רשות אַ בילד פֿון אַ פֿרוי מיט אַ קליין קינד פֿונעם ייִדישן פֿאָלק. זיי זענען ביידע אַנטלאָפֿן פֿון דער געטאָ אין לויוויטש און גענעכטיקט בײַ אונדז איין נאַכט. זי האָט מיר געלאָזט די פֿאָטאָגראַפֿיע".

אין דער אויסשטעלונג ווערט דער טראָפּ געלייגט אויפֿן וויזועלן אַספּעקט פֿון די בילדער און די קעפּלעך לעבן בילד דערציילן נישט פֿון די דאָזיקע לענגערע ׳געשיכטעס׳ וואָס מע קען לייענען אינעם אַלבאָם. אָבער אַפֿילו ווי אַן אויסשטעלונג פֿון אימאַזשן פֿון פּוילישע ייִדן אָן דער אינפֿאָרמאַציע איז "און איך זע נאָך זייערע פּנימער" אַ שטאַרקע איבערלעבונג פֿאַרן צוקוקער.

די אויסשטעלונג הייבט זיך אָן מיט אַן אויסקלײַב פֿון פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון דער טראַדיציאָנעלער וועלט — רביים, ישיבֿה־בחורים, ייִדן אין שיל, ייִדן בײַם לערנען. דערנאָך אינעם גרעסערן צווייטן טייל פֿון דער אויסשטעלונג זעט מען משפּחה־בילדער, ייִדן אין געשעפֿט, אויף דער גאַס, אויף שׂימחות, בילדער פֿון סאַציאַלע און געזעלשאַפֿטלעכע גרופּעס. אַזוי אַרום באַקומט זיך אַן אַרומנעמיק בילד פֿון די פּוילישע ייִדן פֿון אַמאָל, און די טראַגעדיע פֿון זייער חורבן רײַסט בײַם האַרצן.

דער "ישיבֿה־אוניווערסיטעט־מוזיי" געפֿינט זיך אינעם "צענטער פֿון ייִדישער געשיכטע", 15 וועסט 16טע גאַס אין מאַנהעטן. דער אַרײַנגאַנג צו דער אויסשטעלונג איז פֿרײַ.

עס האָט זיך געעפֿנט אינעם "ישיבֿה־אוניווערסיטעט־מוזיי" אין ניו־יאָרק אַ פֿאַרכאַפּנדיקע אויסשטעלונג פֿון אַלטע פֿאָטאָגראַפֿיעס פֿון פּוילישע ייִדן. די אויסשטעלונג — "און איך זע נאָך זייערע פּנימער" — האָט מען צוגעגרייט לכתּחילה פֿון דער "שלום־פֿונדאַציע" אין וואַרשע; און די געשיכטע, ווי אַזוי מע האָט געזאַמלט די פֿאָטאָגראַפֿיעס איז אויך אַן אינטערעסאַנטע.

ווען איך בין אין 1933 אָנגעקומען אינעם מאָסקווער ייִדישן טעאַטראַלן טעכניקום האָט מאַניע קאַרלאָס געהאַלטן אים בײַם פֿאַרענדיקן און צוזאַמען מיט אַנדערע גראַדואַנטן געגרייט די ערשטע פֿאָרשטעלונגען פֿאַרן קינפֿטיקן ביראָבידזשאַנער ייִדישן טעאַטער, וועלכער האָט זיך אָרגאַניזירט אויף דער באַזע פֿון זייער אַרויסלאָז־קורס. דער אָנפֿירער פֿונעם קורס, דער רעזשיסאָר אפֿרים לויטער, האָט געהאַלטן בײַם פֿאַרענדיקן די אַרבעט איבער ניקאָלײַ פּאָגאָדינס באַוווּסטער פּיעסע וועגן אונדזערע מיטצײַטלער "מײַן פֿרײַנד".

אויף אַ שבתדיקער מאָלצײַט האָב איך לעצטנס געכאַפּט אַ שמועס מיט אַ פֿרומער פֿרוי, אַ מאַמע פֿון זעקס קינדערלעך, וועגן דעם ענין דערציִונג. זי האָט זיך געראַנגלט מיט דער פֿראַגע, אין וואָסער חרדישער ישיבֿה צו שיקן די קינדער, זיי זאָלן קריגן אַ פֿעסטן יסוד אין ייִדישקייט, אַרײַנגערעכנט די ייִדישע שפּראַך, אָבער גלײַכצײַטיק אויך קענען גיין אין קאָלעדזש און האָבן אַ פֿאַך, ווען זיי וואַקסן אויס. ס׳איז אײַנגעפֿירט בײַ די ישיבֿה־ייִדן, אַז די בחורים גייען נישט אָפֿט אין קאָלעדזש און זיי אַרבעטן אויך נישט, נאָר יאָרן לאַנג נאָך דער חתונה קוועטשן זיי די באַנק, זיצן און לערנען תּורה. זיכער, ברענגט דאָס גוואַלדיקע זכותים, די עלטערן און דער רבונו־של־עולם שעפּן פֿון דעם אַ סך נחת.

ווען די מחברטע אילת וואַלדמאַן האָט אָנגעשריבן אין אַן עסיי, אַז זי האָט מער ליב איר מאַן ווי אירע קינדער, האָט די ווײַטערדיקע דיסקוסיע און קאָנטראָווערסיע געהאָלפֿן צו פֿאַרשפּרייטן איר נאָמען אין דער הײַנטיקער ליטעראַרישער געזעלשאַפֿט. אַפֿשר ווי אַן ענטפֿער צו אירע קריטיקער האָט זי אָנגעשריבן אַ רירנדיקן ראָמאַן "Love and Other Impossible Pursuits" [ליבע און אַנדערע אוממעגלעכע שטרעבונגען] אין וועלכן די ייִדישע הויפּט־העלדין, עמיליע, פֿאַרלירט אַן עופֿעלע אַ וואָך נאָך דעם, ווי עס ווערט געבוירן. די טראַגישע אַבֿדה נעמט איבער איר לעבן און צעשטערט די באַציִונג צווישן איר און איר מאַן.

צי האָט זיך אײַך פֿאַרבענקט נאָך אַ היימישער אַשכּנזישער הבֿרה (האַוואָרע — אַרויסרעד, אויסשפּראַך) בײַם תּורה־לייענען צי בײַם מאַכן אַ ברכה? אויב יאָ, פֿאַרבעט איך אײַך צו אונדז אין שיל, וועט איר קענען הנאה האָבן פֿון אַ באמת זעלטן־שיינעם אַשכּנזישן תּורה־לייענען. געסט פֿרעגן אַ מאָל בײַ אונדזער בעל־קורא, פֿאַר וואָס לייענט ער גראָד אויף אַשכּנזיש. אייניקע האָבן אַפֿילו געמיינט, אַז אַזאַ אַרויסרעד איז שוין געבליבן בלויז בײַ חרדים. און אָט טרעפֿט מען אים גאָר אין אַ שיינער און מאָדערנער אָרטאָדאָקסישער שיל וווּ מען שרעקט זיך גראָד ניט צו בײַטן דאָ און דאָרט דעם נוסח־התּפֿילה.

ביז לעצטנס האָב איך זייער ווייניק געוווּסט וועגן ייִדיש־שפּראַכיקן קאַבאַרעט — דאָס וואָס מען האָט אַ מאָל גערופֿן "קליינקונסט־טעאַטער". אַוודאי בין איך, ווי אַ סך אַמעריקאַנער ייִדן, שוין געווען באַקאַנט מיטן ייִדישן טעאַטער — באַזונדערס, מיט די פֿאָרשטעלוגנען וואָס זענען אויפֿגעפֿירט געוואָרן אויף "סעקאָנד עוועניו" אין ניו־יאָרק, אָדער אַפֿילו אויף די בינעס פֿון די פֿאַרשיידענע זומער־קאָלאָניעס אַרום ניו־יאָרק, ווי למשל, "גראָסזינגערס", "קוטשערס" און דער "קאָנקאָרד". פֿונדעסטוועגן, איז קליינקונסט־טעאַטער עפּעס אַנדערש, צוליב דעם וואָס זײַן עסטעטישער קאָנטעקסט איז אינעם שניט פֿון דער אייראָפּעיִשער קולטור, כאָטש מיטן טעם פֿון ייִדישן הומאָר און סאַטירע.

די וואָך איז די טעמפּעראַטור שטאַרק געפֿאַלן, צום ערשטן מאָל דעם ווינטער, אויפֿן מיזרח־ברעג און אינעם מידוועסט פֿון אַמעריקע. אויף די באַן־סטאַנציעס, אין פּאַרקן, אויף די שוועלן פֿון בנינים, זעט מען היימלאָזע מענטשן, סײַ יונגע, סײַ אַלטע, אַרומגעוויקלט אין קליידער, קאָלדרעס און קאַרטאָנען. לויט די לעצטע באַריכטן, איז דער היימלאָזיקייט־קריזיס ערגער געוואָרן די לעצטע צוויי יאָר. אין אַ סך פֿון די גרויסע שטעט האָט מען געדאַרפֿט פֿאַרגרעסערן די צאָל האַרבעריקן וווּ די היימלאָזע קענען שלאָפֿן אין אַ נויט; אָבער אַפֿילו מיט דער פֿאַרגרעסערונג האָט מען נישט באַוויזן צו האָבן גענוג אָרט.

דערצויגן געוואָרן אין דער שטאָט ניו־יאָרק, בײַ אַ משפּחה וואָס האָט נישט פֿאַרמאָגט קיין אויטאָ, האָב איך אַ גרויסן חלק פֿון מײַן לעבן "אויסגעלעבט" אויף דער אונטערבאַן ("סאָבוויי"). הגם הײַנט פֿאָר איך בדרך־כּלל מיטן אויטאָ און מיט דער מחוץ־שטאָטישער באַן "מעטראָ־נאָרט" (Metro North), מוז איך מודה זײַן, אַז מײַנע יאָרן אויף דער אונטערבאַן האָבן זיכער געהאָלפֿן צו אַנטוויקלען בײַ מיר דאָס געפֿיל פֿון אַן עכטן ניו־יאָרקער.

די אַנטי־מלחמה-אָרגאַניזאַציע, וואָס האָט לעצטנס אָנגעפֿירט מיט דער ריזיקער מאַניפֿעסטאַציע אין וואַשינגטאָן קעגן דער איראַק־מלחמה, פּלאַנירט איצט אַ צווייטע מאַסן־דעמאָנסטראַציע אין דער אַמעריקאַנער קרוינשטאָט. דאָס מאָל וועט דער ציל פֿון זייער אומצופֿרידנקייט זײַן מדינת־ישׂראל.

דעם מאַרש פֿונעם 27סטן יאַנואַר, בײַ וועלכן עס האָבן זיך באַטייליקט צענדליקער טויזנטער מענטשן, האָט אָרגאַניזירט די גרופּע United for Peace and Justice (פֿאַראייניקט לטובֿת שלום און גערעכטיקייט) — אויך באַקאַנט דורך די ראשי־תּיבֿות "יו־עף־פּי־דזשיי". די זעלבע גרופּע האָט איצט אָנגעהויבן פּלאַנירן, בשותּפֿות מיט דער אָרגאַניזאַציע "אַמעריקאַנער קאַמפּאַניע צו לייזן די ישׂראל־אָקופּאַציע", אַ צוויי־טאָגיקע דעמאָנסטראַציע אין יוני, מיטן נאָמען "די וועלט זאָגט ׳ניין׳ צו דער ישׂראלדיקער אָקופּאַציע".