װעלט פֿון ייִדיש


פֿון ישׂראל איז אָנגעקומען די ידיעה, אז די "חנה און לייב רובינליכט־פּרײַז" האָט מען אין 2006 צוגעטיילט צו די פּראָפֿעסאָרן און שרײַבער הירשע־דוד כּ״ץ און דובֿ־בער קערלער; דעם "שוואַרצמאַן־פּרײַז" האָט געוווּנען דער מאָלאָר קלמן פּאָלגער. די זשורי איז באַשטאַנען פֿון דניאל גלאַי, ישׂראל רודניצקע און אַלכּסנדר שפּיגלבלאַט. מרדכי צאַנין איז געווען דער ערן־פֿאָרזיצער.

פֿאָטאָ־אַרכיװ‬


אין טאָראָנטאָ שטייען זעקס שילן, געגרינדעט פֿון פֿאַרשידענע לאַנדסמאַנשאַפֿטן. פּראָפֿעסאָר ראָבערט בערלי, אַ באַקאַנטער לאַנדשאַפֿט־פֿאָטאָגראַף האָט אַראָפּגענומען אַ סעריע בילדער און האָט אין אַן אינטערוויו מיטן "פֿאָרווערטס" דערציילט, פֿאַר וואָס די טעמע פֿאַרכאַפּט אים אַזוי.

״כּנסת־ישׂראל״, אינעווייניק
אין 2002, בעת מײַן עלטסטער זון, נתן, האָט זיך געגרייט אויף זײַן בר־מיצווה, האָב איך, אַ גר, באַטראַכט דעם יום־טובֿ ווי אַ געלעגנהייט אַליין צו לערנען מער וועגן דער ייִדישער געשיכטע און קולטור, דורך צוויי אינטערעסן מײַנע — פֿאָטאָגראַפֿיע און אַרכיטעקטור.

קהילה־לעבן
פֿון (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

הרבֿ ראָזען און זײַן פֿרוי צווישן אַנדערע ייִדן דעם צווייטן פּסח־סדר אין דער רומענישער ייִדישער קהילה.פֿון רעכטס: ישׂראל־אַמבאַסאַדאָר אַבא גפֿן מיט זײַן פֿרוי
אין תּוך אַרײַן, בין איך אין רומעניע קיין מאָל ניט געווען, אויב ניט צו רעכענען די שעהען אין אַ באַן, וואָס האָט מיך געפֿירט פֿון מאָלדאָווע קיין בולגאַריע. געווען איז עס מיט כּמעט זיבעצן יאָר צוריק, אַ האַלב יאָר נאָך דעם, ווי מע האָט דערשאָסן דאָס פּאָרפֿאָלק טשאַושעסקו.

די קאָנדוקטאָרשע אין אונדזער וואַגאָן האָט אַלעמען געוואָרנט, אַז מע טאָר ניט עפֿענען די פֿענצטער, ווײַל — מע גנבֿעט. זײַנען מיר טאַקע געפֿאָרן פֿאַרשפּאַרט, אָבער אויף דער גרענעץ זײַנען צו אונדז אַרײַן די רומענישע גרענעצלער. אין די פּעסער האָבן זיי קוים אַרײַנגעקוקט, דער עיקר, געבעטלט, מע זאָל זיי געבן אַ פּעקל ציגאַרעטן צי לכל-הפּחות אַ ציגאַרעט. ס׳האָבן מיר זיך אויך פֿאַרגעדענקט די דערפֿער, וווּ קיין סימן פֿון עלעקטריע איז ניט געווען, און די פּרימיטיווע אויטאָס, "דאַטשיאַ" האָבן זיי, דאַכט זיך, געהייסן...

װעלט פֿון ייִדיש
פֿון איציק גאָטעסמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

איטשע גאָלדבערג, 2004
יעדער כּלל־טוער אין דער ייִדישער קולטור דאַרף האָבן ברייטע פּלייצעס צו טראָגן דאָס אַחריות וואָס איז אויף אים אַרויפֿגעלייגט געוואָרן — אָבער איטשע גאָלדבערגס פּלייצעס זענען געווען די ברייטסטע. טאָג און נאַכט, יאָר-אײַן, יאָר-אויס, האָט ער געהאָרעוועט, כּדי די ייִדישע קולטור זאָל ווײַטער אָנגיין, זי זאָל נישט אָפּגעשוואַכט ווערן אויף קיין איין האָר, ווי ווײַט ס׳איז פֿאַר אים נאָר מעגלעך געווען. ייִדישיסטן פֿון אַלע באַוועגונגען, פּערספּעקטיוון און אינסטיטוציעס האָבן באַוווּנדערט זײַן איבערגעגעבנקייט און געטרײַשאַפֿט צו דעם ענין. לאַנג נאָך דעם ווי אַ סך האָבן זיך אונטערגעגעבן און אַוועק אויף אַנדערע דרכים האָט איטשע גאָלדבערג זיך געהאַלטן שטאָל און אײַזן בײַם קאַמף פֿאַר ייִדיש און מענשטלעכקייט.

תּורה־געדאַנק
פֿון ה. מאַניעווסקי (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

נאָך דעם ווי יעקבֿ אָבֿינו האָט פֿאַר זײַן פּטירה אין מצרים געבעטן זײַן זון יוסף הצדיק, אַז ער זאָל אים נישט מקבר זײַן אין מצרים, נאָר אין ׳מערת המכפּלה׳ — דאָרט, וווּ עס רוען אַבֿרהם און שׂרה, און יצחק און רבֿקה — האָט יעקבֿ צוגעגעבן (ווי עס שטייט געשריבן אין אונדזער פּרשה — מח, ז): "ואַני בבֿואי מפּדן מתה עלי רחל וגו׳ ואקברה שם בדרך אפֿרת" — און קומענדיק פֿון פּדן (אַרם) איז מיר געשטאָרבן רחל... און איך האָב איר דאָרט מקבר געווען אויפֿן וועג צו אפֿרת. ווערט עס אויפֿגעקלערט אין רש״י (פֿאַרוואָס דערמאָנט עס דאָ יעקבֿ, בעטנדיק אַז ער זאָל אים מקבר זײַן אין מערת המכפּלה), אַז יעקבֿ האָט חושד געווען, אַז דאָס וואָס ער בעט יוספֿן ער זאָל אים פֿירן אין ארץ־ישׂראל און ברענגען צו קבֿורה אין דער ׳מערת המכפּלה׳, קען דערוועקן בײַ יוספֿן אַ פֿאַרדרוס, פֿאַרוואָס האָט זײַן מאַמע רחל נישט זוכה געוון דערצו. דערפֿאַר האָט יעקבֿ געפֿונען פֿאַר נייטיק צו פֿאַרענטפֿערן זיך, פֿאַר וואָס ער האָט מקבר געווען זײַן מאַמע רחל אין מיטן וועג.

פּאָליטיק
פֿון ד״ר שלמה גאָלדמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

יעדע באַוועגונג מוז אין לויף פֿון צײַט זיך צופּאַסן צו נײַע באַדינגונגען, וואָס פֿאָדערן אַ פּירוש אויף די גרונט יסודות פֿון דער אידעאָלאָגיע, ווען זי איז פֿאָרמולירט געוואָרן בײַ איר געבורט. די אינטערפּרעטאַציעס מוזן בלײַבן געטרײַ די גרונט־יסודות פֿון דער אמונה, פֿילאָס אָפֿיע אָדער אידעאָלאָגיע פֿון דער באַוועגונג. דער קלאַסישער בײַשפּיל איז אונדזער אייגענע טראַדיציע (מסורה). נישט נאָר איז די תּורה שבכּתבֿ הייליק, נאָר אויך די תּורה שבעל פּה פֿאַרמאָגט די זעלבע קדושה, הגם זי איז דער פּירוש אויף דער תּורה שבכּתבֿ.

קונסט

״מײַן מעקסיקאַנער שבֿעה״
דער "ייִדישער מוזיי" און "די פֿילם־געזעלשאַפֿט בײַם לינקאָלן־צענטער" וועלן דורכפֿירן דעם 16טן ייִדישן פֿילם־פֿעסטיוואַל פֿונעם 10טן יאַנואַר ביזן 25סטן יאַנואַר. כּמעט אַלע פֿילמען וועט מען ווײַזן אינעם "וואָלטער־ריד"־קינאָ, 165 וועסט 65סטע גאַס אין מאַנהעטן. דאָס יאָר וועט דער פֿעסטיוואַל אַרײַננעמען צוויי וועלט־פּרעמיערעס, נײַן אַמעריקאַנער פּרעמיערעס און נײַן ניו־יאָרקער פּרעמיערעס. סך־הכּל וועט מען ווײַזן 31 פֿילמען און ווידעאָס, וועלכע שפּיגלען אָפּ דאָס ייִדישע קהילה־לעבן אין פֿאַרשיידענע לענדער ווי: קאַנאַדע, בעלגיע, פֿראַנקרײַך, דײַטשלאַנד, ענגלאַנד, ישׂראל, מעקסיקע, האָלאַנד, פּוילן, רומעניע, רוסלאַנד, שוועדן, שווייץ און די פֿאַראייניקטע שטאַטן. טייל פּרעמיערעס וועלן פֿאָרשטעלן די רעזשיסאָרן אַליין.

ייִדיש־וועלט, געשיכטע
פֿון שיקל פֿישמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַ גרופּע אינטעלעקטואַלן, צווישן זיי — אַלבערט אײַנשטיין (רעכטס) און
עדווין מאַרקהאַם (אין מיטן), בעת אַן אונטערנעמונג אין ניו־יאָרק, 1934
געווען אַ מאָל צײַטן ווען די ניו־יאָרקער ייִדישע גאַס האָט געמיינט, אַז די מאָדערנע "אַנשי־ייִדיש" זענען גאָלע אינטעלעקטואַלן. פֿאַר וואָס דאָס איז געווען אַזוי איז שווער איצט פּינקטלעך צו דערגיין. די "דיסקורס־אַנאַליטיקער" פֿאַרשטייען דאָך אַלץ אינטויִטיוו, און דאָס האַרץ זאָגט זיי אונטער, אַז די תּשובֿה אויף מײַן קשיא געפֿינט מען אינעם לפֿי־ערך גרויסן קרײַז שרײַבערס, פּאָעטן, זשורנאַליסן, דראַמאַטורגן, עסיייִסטן און פּען־מענטשן מכּל־המינים, שוין ניט רעכענענדיק זיך מיט אַקטיאָרן, זינגערס, רעדאַקטאָרן און אויטאָדידאַקטן פֿון אַלע מינים־שהוא, וואָס האָבן אומעטום און הויך געלאָזט הערן פֿון זיך אויף אָט דער גאַס.

מרים-חיה סגל אין דער  ניו־יאָרקער שטאָט־ביבליאָטעק

די ניו-יאָרקער שטאָט-ביביליאָטעק האָט איינע פֿון די גרעסטע זאַמלונגען פֿון ייִדישע ביכער אויף דער וועלט. אין פֿאַרגלײַך מיט אַ סך אַנדערע ביבליאָטעקן, האָט זי אַ וויכטיקע מעלה פֿון אַן עפֿנטלעכער ביבליאָטעק: דער עולם קען פֿרײַ אַרײַנקומען און נוצן די קאָלעקציע. די ביבליאָטעק האָט זייער אַלטע און זעלטענע מאַנוסקריפּטן און ספֿרים, העברעיִשע און ייִדישע ליטעראַרישע ווערק, צײַטונגען, זשורנאַלן און בעל-פּה-געשיכטעס. עס זײַנען פֿאַראַן מקורים פֿאַר סײַ ערנסטע און סײַ ליבהאָבערישע אינטערעסן.

װעלט פֿון ייִדיש
פֿון איציק גאָטעסמאַן (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

פּערל טייטלבוים לערנט ״ייִדיש פֿאַר זינגער״
דער אָפֿיציעלער נאָמען איז "די ייִדישע פֿאָלקסקונסט־פּראָגראַם", אָבער אַלע קענען די וואָך־לאַנגיקע אונטערנעמונג ווי "קלעזקעמפּ". פֿונעם 24סטן ביזן 29סטן דעצעמבער טרעפֿן זיך אַן ערך 400 מוזיקער, זינגער און ליבהאָבער פֿון דער ייִדישער קולטור אין אַ האָטעל אין די קעטסקיל־בערג און באַטייליקן זיך אין פֿאַרשיידענע וואַרשטאַטן, קלאַסן, לעקציעס און קאָנצערטן. די שטימונג פֿון "קלעזקעמפּ" דאָס יאָר האָט זיך אַ ביסל געביטן וואָס שייך דער נאַטור — אין פֿריִערדיקע יאָרן האָט דער שניי געבושעוועט, די ווינטן האָבן געבלאָזן און די הונדערטער געסט זענען געבליבן אינעווייניק, בלית־ברירה, און הנאה געהאַט איינער פֿונעם אַנדערן. דאָס יאָר, צוליב אַ וואַרעמען ווינטער, האָט מען געקענט כאַפּן א שפּאַציר אין דרויסן, אין וואַלד, אין דאָרף, און אַפֿילו מאַכן אַ ביסל גימנאַסטיק.

תּורה־געדאַנק
פֿון ה. מאַניעווסקי (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

ווען דער הונגער אין מצרים איז געוואָרן שטאַרקער און די מצרישע באַפֿעלקערונג האָט שוין נישט געהאַט קיין תּבֿואה, זײַנען זיי ווידער געקומען צו יוספֿן בעטן תּבֿואה פֿון זײַנע ריזיק־אָנגעזאַמלטע תּבֿואה־זאַפּאַסן. האָט זיי יוסף געזאָגט: "הא לכם זרע וזרעתּם את האדמה" — נאַט אײַך תּבֿואה־זייאונג און פֿאַרזייט דעם באָדן. דערציילן די חז״ל (אין בראשית רבא צא, געבראַכט אין פּירוש רש״י, בראשית מא, נה), אַז יוסף האָט דערבײַ געשטעלט די מצרים אַ תּנאַי, אַ באַדינג, אַז בכדי צו באַקומען תּבֿואה פֿון יוספֿן האָבן די מצרים זיך געדאַרפֿט מל זײַן. בלית־ברירה האָבן אַ סך מצרים זיך מל געווען.

ייִדיש־וועלט, טעאַטער, געשיכטע

דער ייִדישער טעאַטער האָט נישט נאָר געבליט אין ניו־יאָרק און אין מיזרח־אייראָפּע; איינער פֿון זײַנע צענטערס במשך פֿון דער ערשטער העלפֿט פֿונעם 20סטן יאָרהונדערט איז געווען אַרגענטינע, וווּ צענדילקער טויזנטער טעאַטער־ליבהאָבער זענען געווען שטענדיקע אָפּנעמער פֿון דער אָרטיקער ייִדישער בינע־וועלט. אַ גרעסערע צאָל טרופּעס, סײַ אייגענע, סײַ די, וועלכע זענען געקומען צו גאַסט, האָבן געוווּסט, אַז דער ייִדישער אַרגעניטנער טעאַטער־עולם נעמט זיי וואַרעם אויף.