ווען דער טויט זאָל זיך ניט קערן,
וווּ די זאַך זאָל ניט געשען.
כ׳הער די ליד, וואָס איך וויל הערן,
כ׳זע דאָס בילד, וואָס איך וויל זען...

ניט לאַנג צוריק האָב איך אָנגעשריבן אַ באַגריסונג פֿאַר נחמה ליפֿשיץ צו איר 85סטן יוביליי און געשיקט די באַגריסונג צו יצחק לודען, ער זאָל זי אָפּדרוקן אין זשורנאַל "לעבנס־פֿראַגן". אין דעם אַרטיקל זענען געווען אַזוינע פֿראַזעס: "איר זענט געווען... דאָס קלינגענדיקע גלעקעלע פֿון דער ייִדישער פֿאָלקסליד", "אײַער געטרײַשאַפֿט דער ייִדישער ליד..." אויפֿן צווייטן טאָג קלינגט מיר אָן מײַן פֿרײַנד י. לודען און זאָגט גאַנץ אָפֿן, מיט אַ בונדיסטישער פּרינציפּיעלקייט: "האָסט אָנגעשריבן אַ ניט־גראַמאָטנע באַגריסונג!" — וואָסי? — פֿרעג איך אים. "דו שרײַבסט אויפֿן אָרט פֿון: ‘דאָס ליד’ — ‘די ליד’". דערנאָך גיט ער צו: "בלויז אַבֿרהם סוצקעווער פֿלעגט זיך דערלויבן צו שרײַבן — ‘די ליד’, נאָר דאָס איז דאָך סוצקעווער!" זאָג איך אים: ערשטנס, זינט איך געדענק זיך, האָב איך געזאָגט און געשריבן נאָר — "די ליד". און פֿאַר מיר "דאָס ליד" קלינגט דאָס זעלבע ווי "דאָס בונדיסט".
צווייטנס, דעם אַרטיקל "די" צום סובסטאַנטיוו "ליד", האָבן נאָך געניצט: אָשר שוואַרצמאַן, דוד האָפֿשטיין, איציק פֿעפֿער, פּרץ מאַרקיש... אויך ניט קיין קליינע פּאָעטן. דריטנס, קוק אַרײַן אין דעם "רוסיש־ייִדישן ווערטערבוך", אַרויסגעגעבן אין מאָסקווע, 1984. "נו, — ענטפֿערט י. לודען, — ס׳איז שוין שפּעט צו פֿאַרריכטן, דער זשורנאַל איז אין דרוק..."

אין דער כּשרקייט פֿון אַ שיקסע האָב איך זיך איבערצײַגט נאָך אין די יונגע יאָרן, ווען כ׳פֿלעג קומען אין דאָרף אַרײַן, וווּ ס׳האָבן געוווינט מײַן מומע און פֿעטער, די איינציקע ייִדישע משפּחה אין דעם שיינעם מאָלדאַווישן דאָרף קאָסטעשט. דאָ זײַנען אַדורך מײַנע קינדער־יאָרן...
איך בין אַ בר־מיצווה־בחור
ווינטער דאַרף איך לייגן תּפֿילין.
זומער אין דאָרף אויף דער שכנות טאָכטער
האָב איך געפּרוּווט מײַנע יונגע געפֿילן.

ווינטער, מיט תּפֿילין באַקרוינטער
אין אונדזער קלײַזל אין ספֿקות איך שטיי:
צי וועט זײַן דער באַשעפֿער מיר מוחל
יענץ צלמל קאַלטס,
צווישן בריִיִקע בריסטלעך צוויי?...
אין דעם האָב איך זיך איבערצײַגט אויך שפּעטער, אַרבעטנדיק ווי אַ לערער, אין אַ מאָלדאַוויש־אוקראַיִנישן דאָרף; אויך דאָרט בין איך געווען דער איינציקער ייִד...
דאָס וואָרט שיקסע, הייסט עס, ניט קיין ייִדיש מיידל, אַ קריסטלעכע, געפֿינען מיר אין דער ייִדישער ליטעראַטור. געפֿינען, צום בײַשפּיל, בײַ די ייִדישע שרײַבער פֿון רומעניע און בעסאַראַביע. יעקבֿ שטערנבערג האָט אַ ליד, וואָס הייסט, "מײַנע רייד צו דער שיקסע":

יום־כּיפּור, אין טאָג ווען ייִדן פֿאַסטן, גיי איך אין אַן אַשכּנזישער שיל, וואָס איז ניט ווײַט פֿון מײַן וווינונג. בלעטערנדיק אַ מחזור, וואַרט איך, ווען מע וועט אָנהויבן זאָגן יזכּור. דאָס מחזורל איז מיט אַן איבערזעצונג אויף ייִדיש, לייען איך די פֿאַרשיידענע תּפֿילות. וואָס בעטן מיר בײַ גאָט? — ער זאָל אונדז פֿאַרשרײַבן אין אַ גאַנצער צאָל הימלביכער. טראַכט איך: צי נעמט טאַקע דער אייבערשטער אַ פּען אין דער האַנט אויף צו פֿאַרשרײַבן אונדז? ווער הײַנט צו טאָג אויף דער ערד, וואָס פֿאַרנעמט זיך מיט בוכהאַלטעריע באַניצט זיך מיט אַ פּען? — בלויז מיט אַ קאָמפּיוטער! און גאָט? מיר בעטן דאָך: פֿאַרשרײַב אונדז אין ספֿר־החיים, אין ספֿר פֿון רחמים, אין ספֿר פֿון די צדיקים, אין ספֿר פֿון פּרנסה און מזונות, אין ספֿר פֿון גאולה און ישועה, אין ספֿר פֿון זכיות, אין ספֿר פֿון סליחה און מחילה... אַגבֿ, איך האָב אויך אויסגעטראַכט פֿאַר זיך אַ ספֿר:

דעם ערשטן טאָג, גלײַך נאָך יום־כּיפּור,
ווען נשמות זענען ציכטיק, ריין
האָסטו געזאָגט מיר: מײַן געליבטער,
געשטראַלט האָט דײַן פּנים מיט חן.

איצט נאָכן פֿאַסטן וויסן וויל איך
אין אַ וועלכן בוך בין איך פֿאַרשריבן?
אין בוך פֿון לעבן — זאָגט די תּפֿילה,
דאָס לעבן זאָגט: אין בוך פֿון ליבע!

(צום דרײַסיקסטן יאָרצײַט פֿון זײַן פּטירה)

וואָלט געווען בײַם באַרג סיני אַ רעקאָרדיר-אַפּאַראַט, וואָלטן מיר הײַנט געקענט זיך צוהערן צו די דונערן און בליצן, און אפֿשר אַפֿילו צו גאָטס וואָרט אַליין. אָבער, אַז מיר זײַנען זוכה אין אונדזער צײַט כּמעט צו אַ גאַנצן תּחית־המתים, און קענען זיך צוהערן צום לעבעדיקן וואָרט פֿון ייִדישע שרײַבער וואָס געפֿינען זיך שוין לאַנג אויפֿן עולם-האמת — דאַרפֿן מיר אויף דעם בענטשן ברכּת-כּהנים.
שעהען לאַנג בין איך געזעסן צוגעשמידט צו אַן אָדיאָ-אַפּאַראַט און זיך צוגעהערט מיט גרויס הנאה און נײַגער צום ליטווישן ייִדיש פֿון מײַן באָבע חווה-לאה און מײַן מאַמען אין מויל פֿון חיים גראַדען. זײַן ווילנער אייגנאַרטיקער ייִדיש איז מיט קליינע ענדערונגען געווען מײַן באָבעס שטייבצער און מײַן מאַמעס פּינסקער לשון.
ביז הײַנט פֿעלט אין דער אָפּשאַצונג פֿון חיים גראַדעס ליטעראַרישער ירושה, אַ גרינטלעכער אַנאַליז פֿון גראַדעס לעבעדיקן וואָרט, ווי אַ רעדנער און לעקטאָר וועגן ייִדישער ליטעראַטור, ייִדישער קולטור און ייִדישער רעטאָריק. עס פֿעלט אַ באַשרײַבונג פֿון זײַן אינטאָנאַציע, סטיל, און פּסיכאָלאָגישן חן — ווי נאָר גראַדע איז עס געווען מסוגל אויסצודריקן ברשות-הרבים און בעל-פּה — ס’הייסט, מינדלעך, טעאַטראַליש און הומאָריסטיש אַפֿילו.
ווי אַ רעדנער און לעקטאָר אין אוניווערסיטעטן און ייִדישע אינסטיטוציעס, ביבליאָטעקן און צוזאַמענטרעפֿן פֿון ווילנער און סתּם ייִדן, האָט גראַדע פֿאַרפֿיקסירט און פֿאַראייביקט דעם ליטווישן ייִדיש, מיטן צוגאָב פֿון זײַן אייגענעם אייגנאַרטיקן סטיל, אינהאַלט, שעפֿערישקייט און רעאַליסטישן צוגאַנג צו די פּראָבלעמען פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור, מאָדערנער ייִדישער אידענטיטעט און ייִדישער קולטור-געשיכטע — באַשרײַבנדיק אין וואָרט און קלאַנג אויף זײַן ליטווישן ייִדיש דאָס ייִדישע לעבן פֿון דעם לערנער און בן-תּורה ביז צום עם-האָרץ און דעם המון.

אויף קבֿר־אָבֿות מיט אַ ליד בין איך געקומען...

יעדער איינער טראָגט זײַן פּעקל, איז נישט מיד געווען איבערצוחזרן מײַן טאַטע, אונדז צו לאַנגע יאָר. און איך גיב שטענדיק צו, — און יעדער איינער טראָגט אין זיך און אויף זיך דעם גורל פֿון זײַן און יענעמס פֿאָלק. נע־ונדיקעס זענען מיר געווען, נע־ונדניקעס זענען מיר געבליבן, אַפֿילו ווען מיר האָבן אַן אייגענע מדינה. אַ ייִד קען נישט אײַנזיצן אויף איין אָרט, דער גורל שטעכט אים פֿון אַלע זײַטן.
עס איז געקומען דער חודש אלול, און ס׳איז צײַט אַרויפֿגיין אויף קבֿר־אָבֿות, און אויב נישט גשמיותדיק, טאָ כאָטש רוחניותדיק, ווײַל די קבֿרים פֿון אונדזערע נאָענטסטע קרובֿים זענען צעוואָרפֿן איבער גאָר דער וועלט. ווען איך גיי אויסרעכענען און זיך דערמאָנען נאָר אין יענע קרובֿים, וועלכע איך האָב געקענט פּערזענלעך, דאַרף איך אַרומרײַזן איבער דער וועלט פֿון איין אלול אָן ביזן צווייטן, און זיך אַרײַנכאַפּן — טיף אין סיביריע, אין רומעניע, אין אוקראַיִנע, אין רוסלאַנד, אין ווײַסרוסלאַנד, אין אַרגענטינע, אין אורוגוויי, אין בראַזיל, אין דײַטשלאַנד, אין ענגלאַנד, אין אויסטראַליע, אין קאַנאַדע, אין פֿאַראייניקטע שטאַטן און אין ישׂראל. אָט אַזאַ רײַכע קבֿרים־געאָגראַפֿיע פֿאַרמאָגט מײַן משפּחה.
דאָס יאָר זענען צוגעקומען נאָך צוויי פֿרישע מצבֿות, — דעם פֿעטער זיאָמע־זלמן אין ישׂראל און דער מומע יענטע־אידע אין דײַטשישן אָפֿענבאַך. דער פֿעטער זיאָמע פֿון דער מאַמעס צד און די מומע אידע פֿון טאַטנס צד, ביידע זענען געווען אין אַ בכּבֿודיקער עלטער, ניט ווײַט פֿון הונדערט יאָר אַלט, אַ ליכטיקן גן־עדן זאָלן זיי האָבן.
מײַנע קינדער־יאָרן האָב איך פֿאַרבראַכט אין איין אַרומפֿאָרן צווישן דעם בעסאַראַבער שטעטל פֿלאָרעשט און דער צפֿון־בוקאָווינער שטאָט טשערנאָוויץ, פּאָדאָליער קריזשאָפּאָל און ווער־ווייסט־וועלכן וואַסילקאָוו, וואָס איז אַ הינטערשטאָט פֿון קיִעוו.