אַ פּאַראַדאָקס! ווען בית די פֿאָלקלאָר־עקספּעדיציעס בעטן מיר, אַז די ייִדן, בײַ וועלכע מיר נעמען אינטערוויוען, זאָלן דערציילן וועגן זייער לעבן נאָך דער מלחמה (עס גייט די רייד וועגן אַ צײַטאָפּשניט פֿון מער ווי זעכציק יאָר), האָבן זיי נישט וואָס צו דערציילן!
אַ ייִדענע פֿון אוקראַיִנישן שטעטל טולטשין, וואָס איז אַלט אַרום 86 יאָר, האָט אונדז צוויי שעה, און ניט דאָס ערשטע מאָל, דערציילט וועגן די יאָרן אין געטאָ פֿון טראַנסניסטריע. מיר פֿרעגן זי:
— אין געטאָ זענט איר געווען דרײַ יאָר, אָבער ס’איז שוין אַדורך 65 יאָר נאָך דער מלחמה. וואָס קאָנט איר דערציילן וועגן דעם שפּעטערדיקן לעבן, וואָס איר געדענקט?
— כ’האָב געאַרבעט ביז איך בין אַרויס אויף פּענסיע... — איז געווען איר ענטפֿער.
אַ פֿרוי פֿון מאָלדאַווישן שטעטל סאָראָקע האָט אונדז געזאָגט:
— אין טראַנסניסטריע בין איך געווען פֿיר יאָר אַלט, נאָר מיר דאַכט זיך, אַז איך געדענק יעדן טאָג פֿון די דרײַ ביטערע געטאָ־יאָרן...
און זי האָט טאַקע אַ סך דערציילט. און צום סוף, גיט זי צו:
— כ’וועל אײַך זאָגן דעם אמת, כ’האָב גאָר ניט געמיינט, אַז איך געדענק אַזויפֿיל.
— און וואָס קאָנט איר דערציילן וועגן אײַער ווײַטערדיקן לעבן, נאָך טראַנסניסטריע?
— געלעבט... געאַרבעט... וואָס קאָן איך אײַך נאָך זאָגן?...
מיר דאַכט זיך, אַז ווען ס’וואָלט געווען אַ ייִד, וואָס איז אַלט אַ צוויי טויזנט יאָר, הייסט עס, אַ לעבן אַ לאַנגס ווי דער גלות, און מע פֿרעגט בײַ אים, וואָס געדענקט איר פֿון די דורכגעלעבטע 2000 יאָר, וואָלט ער געענטפֿערט: "געטאָ, אינקוויזיציע, פּאָגראָמען, לאַגערן..."

— קוקט נישט אַרײַן אין מײַן צײַטונג, איר גנבֿעט בײַ מיר פֿון מויל אַרויס די שענסטע תּשובֿות...
— גאָט באַהיט, כ’האָב נאָר געוואָלט בײַ אײַך...
— ניין!... אומעטום שטופּט איר זיך, ייִדן, מיט אײַערע נאַרישע שאלות. זיצט און שווײַגט.
— דאַן לאָמיך הערן כאָטש איין תּשובֿה אָן אַ שאלה...
— הלוואַי וואָלט איך געקענט...
פֿון אַ געשפּרעך צווישן צוויי פּאַסאַזשירן אינעם צוג ווין—פּאַריז, סוף נאָוועמבער 1938

אַ גילגול פֿון אַ תּשובֿה

אַ בינטל מחשבֿות צום וואָרט
אין מיטן די אַכציקער יאָרן זענען מיר געווען יונג, און עטלעכע פֿון אונדז זענען שוין געווען רײַף. פֿון דער גאַנצער חבֿרה, די אַזוי גערופֿענע יונגע ייִדישע שרײַבער; בלויז באָריע סאַנדלער האָט שוין געהאַט אַרויסגעלאָזט אַ בוך און זײַן מיינונג וועגן מײַנע אייגענע לידער האָט פֿאַר מיר געהאַט אַ גרויסע ווערט. און דאָ פּלוצעם לאַדט מיך סאַנדלער אײַן צו פֿאָרן מיט אים אויף אַ וואַלדקוראָרט צווישן בערשעד און אָבאַדאָווקע. געזאָגט — געטאָן. אַ מחיה... אין־סופֿיקע שמועסן וועגן ליטעראַטור, פֿישגאַנג, יאַגעדעס, — ממש אַ גן־עדן.
איין טאָג האָט זיך מיר פֿאַרגלוסט אַ קוק טאָן אויפֿן באַרימטן שטעטל בערשעד מיט אַ ייִדיש־ייִדישן קווירטל "ירושלימקע". גיי איך מיר אַזוי פֿון דער רעכטער זײַט דעם שטראָז פֿון דער אָבאַדאָווקע צום שטעטל. עס ענדיקט זיך דער וואַלד און גלײַך דערזע איך די ערשטע כאַטקע, בײַם פּלויט שטייט אַ פֿרוי מיט אַ וואַרעמער פּוכענער שאַל אַרום די קריזשעס.

מיט אַן אומבאַקוועם געפֿיל שרײַב איך איצט די דאָזיקע שורות, אינספּירירט פֿון אַ מאמר, וואָס איז דערשינען אין "פֿאָרווערטס" פֿון דעם 13—19 אַפּריל דאָס יאָר, אויף דער זעלבער זײַט, אויף וועלכער עס פֿלעגט אין משך פֿון 14 יאָר דערשײַנען רעגולער דער קאָלום מיט מײַנע קאָרעספּאָנדענצן פֿון ישׂראל. איך מיין דאָ דעם מאמר פֿון דעם חשובֿן ד"ר שלמה גאָלדמאַן (ניו־יאָרק) אונטערן קעפּל "ייִדישע טעמאַטיק", אין וועלכן ער באַהאַנדלט דעם כאַראַקטער און אופֿן פֿון אָפּמערקן דעם "טאָג פֿון אומקום און גבֿורה", דעם יאָרטאָג פֿון דעם ייִדישן חורבן אין אייראָפּע.

איך האָב באַוווּנדערט דעם חשובֿן מחבר פֿון דעם מאמר מחמת דער געניטער פּראָפֿעסיאָנעלער לײַכטקייט, מיט וועלכער ער באַהאַנדלט אַזאַ שווערע, אַזאַ פּײַנלעך אָנגעווייטיקטע טעמע, און באַזונדערס די לײַכטקייט מיט וועלכער ער ברענגט אַרויס זײַן עצה צו דערטיילן אַ רעליגיעזן סטאַטוס די יערלעכע אָנדענק־אַקטן פֿון דעם "יום השואה", ווי מען רופֿט אים אין ישׂראל. אָט די כּלומרשט זעלבסטפֿאַרשטענדלעכע לײַכטקייט האָט מיך אָבער אויך טיף שאָקירט.

אָנהייבן וועל איך אַזוי, ווי שלום־עליכם הייבט אָן זײַן "מאָטל פּייסי דעם חזנס":
איך גיי מיט אײַך אין געוועט אויף וויפֿל איר ווילט, אַז קיינער אין דער וועלט איז נישט געווען אַזוי צופֿרידן מיטן וואַרעמען ליכטיקן נאָכפּסח ווי איך, פּייסי דעם חזנס ייִנגל, מאָטל, און דעם שכנס קעלבל... ביידע גלײַך זענען מיר אַרויסגעקראָכן פֿונעם פֿינצטערן ענגשאַפֿט צו מקבל־פּנים זײַן דעם ערשטן זיסן, ליכטיקן, וואַרעמען פֿרילינג־מאָרגן...
אויך אין ישׂראל זײַנען די ערשטע נאָכפּסחדיקע טעג וואַרעמע און שיינע. דער ווינטער איז דאָס יאָר געווען אַ נאַסער, אַ רעגנדיקער. און כאָטש בײַ אונדז שײַנט די זון נײַן חדשים אין יאָר, האָבן מיר, שוין נאָך אַ וואָך רעגנס און אַ פֿאַרכמורעטן הימל, געבענקט נאָך די זונשטראַלן, נאָך דער טיפֿער־טיפֿער בלויער יאַרמלקע. און ווען די זון האָט זיך באַוויזן, האָט זי ניט נאָר צעטריבן די שוואַרצע כמאַרעס פֿון הימל, נאָר אויך די וואָלקנס פֿון די הערצער, פֿון די נשמות. ווי האָט געשריבן אליעזר שטיינבאַרג אין זײַן פֿילאָסאָפֿישן ליד: "דער רעגן־בויגן":

וואָס? די וועלט חסר־דעהש?
פֿינצטער? גליטשיק? ייִאוש
אין די ביינער עסט זיך אײַן?
אָבער, חבֿרה, אַז די זון וועט טון אַ שײַן!

לענגויס אַ דאָרפֿישן טראָטואַר גייט אַ היגער לערער מיט זײַן זעקס־יעריק טעכטערל. אין מיטן וועג פֿאָרט דורך אַ נײַער אויטאָ. דער שאָפֿער פֿונעם אויטאָ גיט אַ סיגנאַל. דאָס טעכטערל פֿרעגט:

— טאַטע, וואָס סיגנאַליזירט ער?

— דאָס איז דורכגעפֿאָרן מײַנער אַ שילער!

זיי גייען ווײַטער. נאָך איין אויטאָ פֿאָרט דורך און גיט אַ סיגנאַל.

— טאַטע, וואָס סיגנאַליזירט ער?

— דאָס איז דורכגעפֿאָרן מײַנער אַ שילער!

די דריטע מאַשין גיט דעם לערער אַ סיגנאַל.

— טאַטע, וואָס סיגנאַליזירט ער?

רעדאַקציע