(המשך פֿון פֿאָריקן נומער)

(פֿערטער קאַפּיטל)

ביז אַהער איז דאָס לעבן פֿון די נײַע אימיגראַנטן, וואָס זײַנען געקומען קיין אַמעריקע געפֿלאָסן געמיטלעך. די שארית־הפּליטה האָבן זיך אויסגעשפּאַנט פֿון יענע טרויעריקע טעג און זיך אַרײַנגעוואָרפֿן אין דעם אַמעריקאַנעם לעבן מיט אַלע אבֿרים. עס האָט אויסגעזען אַז נאָכן חורבן וועט די וועלט אויפֿהערן האַלטן מלחמות, און דאָ האָט זיך אונטערגערוקט קאָרעע, און די מאַמעס האָבן גענומען זאָרגן וועגן זייערע זין וואָס וועלן גענומען ווערן אין מיליטער. דערווײַל פֿאַרזאַמלען זיך די ווײַבער אין דערבײַיִקן פּאַרקל אין דער בראָנקס און האַלטן גאַנצע וויכּוחים וועגן שפּינאָזען. דעם שמועס האָט אַרײַנגעברענגט טאָליע.

(דריטער אַרטיקל)

(המשך פֿון פֿאָריקן נומער)

דער פֿעטער ידידיה לייענט "די פֿרײַהייט" בעת זײַן ווײַב דאָקוטשעט אים:

"הערסט ידידיה, איך האָב געזען אין גאַס אַ ׳סעקטשועל קאַנווויטיבל׳־סאָפֿע, די לעצטע מאָדע. נאָך דעם ווי די גרינהאָרנס וועלן אַרויס פֿון דאַנען וועלן מיר מוזן בײַטן דאָס מעבל. ווער ווייסט, וואָס פֿאַר אַ כאָליעריעס זיי האָבן מיט זיך מיטגעשלעפּט פֿון יענער זײַט ים." דער פֿעטער רעגט זיך אויף:

(המשך פֿון פֿאָריקן נומער)

די ערשטע טריט אין אַמעריקע נאָכן חורבן. פֿעטער ידידיה נעמט אָפּ פֿון דער באַן זײַן פּלימעניק, חיים, מיט זײַן פֿרוי טאָליע און זייער מיידעלע מירעלע און ברענגט זיי אַהיים אין דער בראָנקס. און איצט לייענט ווײַטער.

"אַז דו וועסט צו זיך קומען חיים," פֿאַרזיכערט אים דער פֿעטער, "וועל איך דיר דערציילן וועגן אַמעריקע. דאָ גיט מען אַ קוועטש אַ קנעפּל, פֿליט אַרויס אַ 'סענדוויטש.’ און אַז מ'וויל אַרויף אויפֿן צענטן שטאָק, גיט מען אויך אַ קוועטש אַ קנעפּל און מ'שפּאַרט אָן אין די וואָלקנס."

די פֿיר־שטאָקיקע געבײַדע אויף איסטבוירן־עוועניו אין דער בראָנקס שטייט נאָך ביזן הײַנטיקן טאָג. זי האָט געהערט מײַן טאַטנס פֿעטער ידידיהן, וועלכער איז געווען אַ מאַליאָזש, ס׳הייסט אַ הויז־מאַלער. אַ לינקער, און גערעדט כּסדר וועגן אַרבעטער־קלאַס און סאָציאַליזם. זײַן ווײַב מינדל, מיט די קאָסאָקע אייגעלעך, האָט זיך נישט אויפֿגעהערט צו היצן, נישט געוווּסט ווי אונדז אויפֿצונעמען ווען מיר זײַנען אָנגעקומען קיין אַמעריקע.

נאָך אַ קורצן שמועס מיט מײַן רעדאַקטאָר, האָב איך זיך פֿאַרטראַכט — פֿאַרוואָס לייג איך מיר נישט די האַנט צום שרײַבן.

"שרײַבסט?" פֿרעגט מיך באָריס.

"זינט איך בין דאָ אין פֿלאָרידע איז מײַן שרײַבקראַפֿט אַנטדרימלט געוואָרן." האָב איך זיך פֿאַר אים מודה געווען.

"וואָס עפּעס?" וויל ער וויסן.

"כ'בעט דיך, ווי קען איך שרײַבן אַז די זון פּאַליעט און די לופֿט דושעט און אַלץ וואָס דיר גלוסט זיך איז כאַפּן אַ דזשימדזשיק אין אַ ווייכן פֿאָטעל אויף דער טעראַסע."

מיר ייִדן האָבן אַמאָל פֿאַרמאָגט אַ זעל­טענעם חוש פֿאַר הומאָר, סאַטירע, חוזק, שפּאָט, איראָניע, לצנות און סתּם הלצה, און אַלץ אויף ייִדיש. נישט גענוג וואָס מיר האָבן געטריבן קאַטאָוועס פֿון אייגע­נע און פֿון פֿרעמדע, האָבן מיר אויך קאַ­טע­גאָ­ריזירט אונדזער קאַריקאַטור, פֿאַר­שריבן און פֿאַרחתמעט יעדעס געשעע­ניש, יעדעס שטיקל נײַעסל, יעדעס בליצל וואָס האָט אַדורכגעאַקערט דעם ייִדישן מוח. אַלץ האָט זיך פֿאַרוואַנדלט אין אַ פֿאָלקס־אַפֿאָריזם.

די לעצטע פּאָר יאָר האָבן מיר געוווּסט, אַז ברוס אַדלער לײַדט פֿון אַן אומהיילבאַרער חולאַת און מיט יעדן יאָר האָט ער אויסגעזען ווי אַ שאָטן פֿון יענעם לעבעדיקן, לוסטיקן אַקטיאָר, וועלכער איז נישט נאָר געווען אַ פֿאַרווײַלער, נאָר ממש אַן אויפֿברויז פֿון אַ פֿילפֿאַכיקן טאַלאַנט, מיט זײַן זינגען און טאַנצן. ער האָט פֿאַרכּישופֿט דעם עולם צושויער, וואָס איז אַרויס פֿון טעאַטער זינגענדיק און טאַנצנדיק, און דער עיקר — גוט־געשטימט. ער אַליין איז געווען אַ גוטמוטיקער, ליבער און איידעלער מענטש, אַ צוגעלאָזטער, גוט־ברודעריש און אַ נאַשבראַט.

אינטערעסאַנט צו באַמערקן, אַז דער עלטערער דור, וועלכער האָט זיך געכאָוועט אין די ייִדיש־וועלטלעכע שולן, ווילן פֿאַר­זיכערן די וועלט אַז זיי קענען באמת רעדן ייִדיש. זיי קענען בעבטשען ייִדיש, אָבער רעדן ווי ס׳האָבן גערעדט זייערע עלטערן און די דורות פֿאַר זיי איז נישטאָ צו דעם קיין פֿאַרגלײַך. די נײַ־אויסגעלערנטע ייִדיש־קע­נערס רעדן אַ קלאַסצימער־ייִדיש, מסתּמא גע­נומען קלאַסן בײַ לערער וואָס האָבן אַליין גע­קענט אַ קלאַסצימער־ייִדיש. פֿאַראַן דאָ און דאָרט לערער, דווקא פֿון די יונגע, וואָס קענען יאָ דאָס מויל עפֿענען אויף ייִדיש און ס’גרילצט נישט אין אויער, נאָר פֿאַרקערט, ס’טוט הנאה.

הערמאַן יאַבלאָקאָוו דערציילט, אַז די “Hebrew Actors Union" (יוניאָן פֿון ייִדישע אַקטיאָרן) האָט געשטעלט אירע ערשטע טריט אין 1887, און לויט דער דאַטע איז עס איינס פֿון די עלטסטע יוניאָנס אין אַמעריקע. אין 1902 איז אַנטשטאַנען “לאָקאַל 2" וואָס האָט זיך אויסגעשיילט פֿון דער “Hebrew Actors Union," מיט איין עקסקלוסיווער יוריסדיקציע אין דער פּראָווינץ. אין 1903 האָט זיך געשאַפֿן “לאָקאַל 5," מיט דער יוריס­דיקציע, ד״ה איבערזיכט, איבער די ייִדי­שע וואָדעוויל־הײַזער.

עפּיזאָדן פֿון ייִדישן טעאַטער

ווי איר ווייסט פֿון מײַנע שרײַבעכצער, האָב איך שטאַרק ליב ייִדיש טעאַטער. בײַ מיר ברעכן זיך די שענק מיט אַלערליי ייִדישע פּיעסעס וואָס אייניקע האָט מען אויפֿגעפֿירט מיט גרויס דערפֿאָלג. אַנדערע וואַרטן נאָך אויף משיחס צײַטן. איך האָף נאָר אַז עס זאָל נישט זײַן צו שפּעט. האָב איך זיך אַוועקגעזעצט און אַרײַנגעקוקט אין מײַנע שאַפֿעס וואָס ברעכן זיך מיט עפּיזאָדן פֿון אַמאָליקן ייִדישן טעאַטער, מיט זייערע גרויסאַרטיקע ייִדישע אַקטיאָרן מיט פֿאַרנעם, דראַמאַטורגן און קינסטלער.

ווי נאָר איך האָב זיך באַקענט מיט אַבֿרהם אָבֿינון, בין איך אים געווען שטאַרק דאַנק­באַר פֿאַרן צעברעכן אַלע געצן און גע­טשקעס, אַלע איקאָנעס, אַלע עבֿודה־זרות און אַלע אָפּגעטער, ווײַל אַבֿרהם האָט גע­פֿונען זײַן ייִדישן גאָט. דאַכט זיך, פֿונעם גאַנצן תּנ״ך האָב איך דווקא נאָך יונגערהייט אויס­געקליבן אַבֿרהם אָבֿינון פֿאַר מײַן אידעאַל. דער ערשטער ייִד — אַן אמת־זוכער, דער געדאַנקען־שלײַפֿער.

אַלץ וואָס מ'דאַרף הײַנט האָבן איז צוויי אויגן, צו זען וואָס ס'טוט זיך אונטער אונדזער נאָז. די קינדערלעך וואַקסן אונטער קליגער, פֿעיִקער און טאַלאַנטירטער. ממש אַן אָפּקלײַב פֿון די רעשט גרינע עפּל אין קויש. ווי אַזוי ווייסן דאָס די גליקלעכע טאַטע־מאַמע? זייער קינד האָט מען אויסגעקליבן און אַרײַנגעזעצט אין די קלאַסן צווישן די געבענטשטע, די באַשאָנקענע מיט פֿײַער­דיקע קעפּ.