ווער סע לייענט "די וועלט פֿון ייִדיש", ווייסט שוין, אַז דער אינטערעס צו דער ייִדישער שפּראַך און קולטור אין אייראָפּע וואַקסט פֿון יאָר צו יאָר; דער פֿענאָמען קומט פֿאָר נישט נאָר אין דײַטשלאַנד, וווּ צענדילקער קלעזמער־קאַפּעליעס האָבן זיך געשאַפֿן, נאָר אויך אין האָלאַנד, בעלגיע, פֿראַנקרײַך, ענגלאַנד און אויף אַ קלענערן מאַשטאַב, אין די סקאַנדינאַווישע לענדער. די פֿירמע "Filmaker‘s Library" פֿאַרשפּרייט איצט דרײַ ווידעאָ־פֿילמען וועגן ייִדיש אין אייראָפּע: וועגן דער ייִדישער קולטור בכלל, און בפֿרט וועגן די מוזיקער וואָס שפּילן און זינגען ייִדיש.

לעבעדיקע פֿאַרגאַנגענהייט, ווען געווען איז עס, דאַכט זיך, אַזוי ווײַט און דאָך אַזוי נאָענט. דאָס מאָל קלײַב איך זיך דערציילן וועגן אַלכּסנדר ליזענען (ליזענבערג) — אַ שרײַבער, וואָס זײַן פּראָזע איז שטענדיק געווען עכטע פּראָזע, און אַ ייִדישער כּלל־טוער, וואָס האָט פֿיל אויפֿגעטאָן. אויב זאָגן דעם אמת, איז ער בײַ זײַן לעבן ניט געווען פֿאַררעכנט צווישן די אָנגעזעענסטע און באַדײַטנדיקסטע, נאָר ווער, פֿרעגט זיך אַ פֿראַגע, זײַנען עס די ליטעראַרישע ריכטער, וועמענס אורטייל איז ניט צום רעווידירן?

מיט 60 יאָר צוריק האָבן די געהיימע אַגענטן פֿון דער סאָוועטישער רעגירונג, נאָך אַ פּערזענלעכן באַפֿעל פֿון סטאַלינען, דערמאָרדעט דעם גרויסן ייִדישן אַקטיאָר, שלמה וואָווסי, באַקאַנט אין דער וועלט אונטער זײַן טעאַטראַלישן נאָמען — מיכאָעלס.

די טרויעריקע פּרטים פֿון מי­כאָעלסעס מאָרד זענען גוט באַקאַנט; נאָך זײַן טראַגישן טויט, האָט סטאַ­לינס רעגירונג אומגעבראַכט עטלעכע אַנדערע אָנגעזעענע ייִדישע טוער, און אָנגעהויבן אַ ריי אַנטיסעמיטישע רדיפֿות, וועלכע האָבן אונטערגעריסן די ייִדישע קולטור אינעם לאַנד, און געדינט ווי איינע פֿון די הויפּט־סיבות פֿון דער מאַסן־אַסימילאַציע פֿון מיליאָנען סאָוועטישע ייִדן.

(המשך פֿון פֿאָריקן נומער)

די שאָכשפּיל האָט יאַשען פֿאַרכאַפּט. ער האָט אין דעם שאָך־קעניגרײַך געפֿונען זײַנע פֿרײַנד און פֿײַנט און געוווּסט, ווי אַזוי זיך אויפֿצופֿירן מיט זיי. אינעם לעבן איז אָפֿטלעך געווען גאָר אַנדערש. ער האָט געמאַכט דער­פֿאָלגרײַכע טריט פֿאָרויס. בײַ פֿופֿצן יאָר האָט ער שוין געשפּילט אין דער שטאָט־מאַנשאַפֿט אויף דעם רעפּובליקאַנער שאָך־פֿאַרמעסט און געוווּנען דאָס צווייטע אָרט; אין צוויי יאָר אַרום איז ער אײַנגעשלאָסן געוואָרן אין דער רעפּובליקאַנער געזאַמלטער מאַנשאַפֿט צו שפּילן אויפֿן אַלפֿאַרבאַנדישן טשעמפּיאָנאַט אין מאָסקווע. זײַן מאַמע און די מומעס זײַנען אַוודאי געוואָרן הייסע אָנהענגערס פֿון שאָך.

די הײַנטיקע פּרשה הייסט "משפּטים", נאָכן ערשטן פּסוק: "ואלה המשפּטים אשר תּשׂים לפֿניהם" — "און דאָס זענען די משפּטים, וואָס דו זאָלסט אײַנשטעלן פֿאַר זיי", האָט דער אייבערשטער געהייסן משה רבינו.

דער דאָזיקער זאַץ קלינגט ווי אַ המשך פֿון דער פֿריִערדיקער פּרשה, וווּ עס ווערן געגעבן די צען געבאָטן. רש״י דערקלערט, אַז דער סינטאַקט פֿונעם פּסוק לאָזט אונדז צו הערן, אַז די מיצוות, וואָס ווערן געגעבן אין דער הײַנטיקער פּרשה זענען אויך געקומען פֿון באַרג סיני, פּונקט אַזוי ווי די עשׂרת-הדברות.

דער שלום־פּראָצעס צווישן ישׂראל און די אַראַבער האָט זיך אָנגעהויבן נאָך פֿאַר דער ישׂראלדיקער אומאָפּהענגיקייט. דער ערשטער צוזאַמענטרעף צווישן אַ ישׂראלדי­קער אָפֿיציעלער פּערזענלעכקייט און אַן אַראַבישן פֿירער איז פֿאָרגעקומען 12 טעג פֿאַרן באַשלוס פֿון דער "יו־ען" צו צעטיילן ארץ־ישׂראל אויף צוויי מדינות: אַ ייִדישע און אַן אַראַבישע.

אין נהריים, וואָס האָט זיך געפֿונען אין יאָרדאַנישן קעניגרײַך — האָט זיך געפֿונען די עלעקטרישע אונטערנעמונג "חבֿרת החשמל" (די עלעקטרישע געזעלשאַפֿט) געשאַפֿן אין די יאָרן 1926—1932 דורכן אינזשיניער פּינחס רוטענבערג אויף די ברעגן פֿון צוויי טײַכן: דעם ירדן און דעם יאַרמוך — האָבן זיך,

דעם 15 דעצעמבער 1947, צוויי וואָכן נאָך דער היסטאָרישער סעסיע פֿון די "פֿאַר­אייניקטע פֿעלקער" אין לייק־סוקסעס, ניו־יאָרק, בעת וועלכער עס איז אָנגענומען גע­וואָרן די רעזאָלוציע צו צעטיילן ארץ־ישׂראל, זענען איבערן לאַנד אָנגעגאַנגען ביטערע קאַמפֿן צווישן די ייִדן און די אַראַבער.

אין יענעם טאָג, מיט איבער 60 יאָר צוריק, איז ד"ר חיים ווייצמאַן אויפֿגעטראָטן פֿאַר אַ גרויסער פֿאַרזאַמלונג אין אַטלאַנטיק־סיטי, צונויפֿגערופֿן פֿון דעם "פֿאַראייניקטן ייִדישן אַפּיל" (United Jewish Appeal — U.J.A.).

כ'הייב נישט אָן צו וויסן פֿאַרוואָס דאָס וואָרט "ייִדיש" איז אַזוי פּאָפּולער צווישן די ייִדן אין אַמעריקע, וואָס קענען נישט קיין ייִדיש. די אַמעריקאַנער ייִדן וואָס הינקען אויף אונדזער מאַמע־לשון, דאָך האַלטן זיי אין איין אַרויסגעבן ביכער מיטן וואָרט "ייִדיש". אויף ענגליש, הייסט עס. אַ סימן האָט איר. מיר ווערן פֿאַרפֿלייצט פֿון ביכער און ביכעלעך, וווּ מ'פּאַסמאַקעוועט זיך מיט געציילטע ווערטער אויף ייִדיש אין אַזעלכע טיטלען, ווי: "שאַנדאַ", "כוצפּאַ", "שמוץ", "מעשוגע", און לאָמיר נישט פֿאַרגעסן — "פֿאַר­קלעמפּט", מיט אַ "פּ" און נאָך און נאָך אַזעל­כע צאַצקעס. די טעג זײַנען מיר צו האַנט געקומען צוויי ביכלעך.

ל. שאַפּיראָ (1878—1948) איז, דאַכט זיך, דער איינציקער אַמעריקאַנער ייִדישער פּראָזאַיִקער, וועלכער האָט זוכה געווען, אַז זײַנע געקליבענע ווערק זאָלן דערשינען ווערן אויף ענגליש אין אַ חשובֿער אַקאַדעמישער סעריע, מיט אַ הקדמה און פֿוסנאָטעס. דאָס האָט ער אַוודאי כּשר פֿאַרדינט. אַ שאָד, וואָס דער דאָזיקער באַנד איז צווישן די לעצטע ביכער אין דער סעריע פֿון "נײַער ייִדישער ביבליאָטעק", וואָס דער פֿאַרלאַג פֿון יעיל־אוניווערסיטעט לאָזט אַרויס בשותּפֿות מיט דער נאַציאָנאַלער ייִדישער ביכער־צענט­ראַלע. אָן דער דאָזיקער סעריע וועט די גאַנ­צע ריזיקע "כּמו־טעריטאָריע" פֿון דער אַמע­רי­קאַ­נער ייִדישער קולטור ווײַטער בלײַבן אַ "טע­ראַ אינקאָגניטאָ" פֿאַרן ברייטן עולם.

צו זײַן 140סטן יאָרצײַט

מיט די פֿאָרמולעס "איך נעבעך, בידנע פּאַסטעך", "איך נעבעך, געמיינער חזן", "איך נעבעך, בעל־דרשן" / "איך נעבעך, בעלפֿער", "איך נעבעך, שינדל־שלעגער" הייבן זיך אָן אַ טייל לידער פֿון בערל בראָדער, דער ליטעראַרישער נאָמען פֿון בער מרגלית, געבוירן אין בראָד, גאַליציע, אין יאָר 1815, און געשטאָרבן אין יאַס, רומעניע, אין 1868. ער ווערט באַטראַכט ווי דער פֿאָטער פֿון די וואַנדערנדיקע ייִדישע פֿאָלקס־זינגער, וואָס זײַנען באַרימט געוואָרן אונטערן נאָמען "די בראָדער־זינגערס".

אַ מאָל קום איך אַהיים צו שפּעט צו עסן אַ גרויסע וועטשערע; אין אַזאַ פֿאַל גרייט איך צו בלויז אַ סאַלאַט און פֿאַרבײַס אים מיט פֿריש ראַזעווע ברויט מיט פּוטער.

ווי אַזוי קומט צו מיר שטענדיק פֿריש ברויט? באַלד ווי איך קויף עס — אָדער איך באַק עס — צעשנײַד איך עס אויף דינע רעפֿטלעך און לייג אַרײַן אין אַ פּלאַסטיש זעקל אין פֿריזער. ווען ס׳גלוסט זיך מיר פֿריש ברויט, וויקל איך אײַן עטלעכע פֿאַרפֿרוירענע רעפֿטלעך אין זילבער־פּאַפּיר און וואַרעם עס אָן אויף 5 מינוט אין אויוון, בײַ 350 גראַד (177 צעלזיוס). ס׳האָט ממש אַ טעם ווי פֿריש־געבאַקן.