Video Banner
‫פֿון רעדאַקציע

די לעצטע צוויי וואָכן האָט זיך געביטן אויף אונדזער ייִדישן קאַלענדאַר איין דאַטע אויף אַ צווייטער: דער חורבן־טאָג, און ווײַטער "יום־הזכּרון" און באַלד נאָך אים — "יום־העצמאות"... און אין יעדער אַזאַ דאַטע פֿעלן נישט אויס קיין טרערן. אין דעם גאַנצן ים פֿון ייִדישע טרערן איז פֿון דעסטוועגן דאָ אַ זיס טראָפּנדל טרייסט: אין די טעג, וווּ די ייִדן זאָלן נישט וווינען, גיט זיי פֿון דעסטוועגן אַ צופּ בײַם האַרצן: "כּל ישׂראל חבֿרים" — אַלע ייִדן זײַנען פֿאַרבונדן צווישן זיך. אָבער נישט דאָס בין איך אויסן...
וואָס זשע דען? הערט זשע אַן אַלט קינדער־מעשׂהלע: אַמאָל, נאָך אין די אַלטע צײַטן, ווען אין ליטע זײַנען געווען ייִדישע שטעטלעך, האָבן אין אַזאַ שטעטל געוווינט צוויי ברידערלעך. איין מאָל, דורכגייענדיק אַ פּויערישן הויף, האָבן זיי דערזען אַ בייזן הונט. וואָס טוט מען דאָ? זיך אומקערן — איז שוין געווען שפּעט, דער הונט וועט זיי סײַ־ווי אָניאָגן. גיין ווײַטער, וועט ער זיך אויף זיי אַרויפֿוואַרפֿן. זאָגט דאָס עלטערע ברודערל דעם קלענערן: "לאָמיר רעדן צווישן זיך ליטוויש, נישט ייִדיש, וועט דער הונט מיינען, אַז מיר זײַנען ליטווישע קינדער, און ער וועט אונדז נישט טשעפּען". עס האָט נישט געהאָלפֿן...
אין פּוילן פֿאַר דער צווייטער וועלט־מלחמה האָט אַ היפּשער טייל פֿון דער ייִדישער אינטעליגענץ געפּריידיקט אַריבערצוגיין אויף פּויליש; עס האָט עקזיסטירט אַ צעצווײַגטע נעץ פֿון "זשידאָווסקע וויאַדאָמאָשטשי", "זשידאָווסקע גאַזעטי" וכּדומה (ייִדישע פּרעסע). עס האָט נישט געהאָלפֿן...
אין דײַטשלאַנד, ווי באַוווּסט, האָבן ס’רובֿ דײַטשישע ייִדן זיך געהאַלטן פֿאַר גרויסע משׂכּילים; קולטור־טרעגערס פֿון דער מערבֿדיקער ציוויליזאַציע, און מיט אומחן געקוקט אויף די "אָסט־יודן" — אָפּגעשטאַנענע פֿאַנאַטיקער, נעבעך. עס האָט נישט געהאָלפֿן...


געזעלשאַפֿט
פֿון מרדכי דוניץ (ירושלים)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

אַ וועטעראַן פֿון דער צווייטער וועלט־מלחמה ברענגט אַ קראַנץ בלומען צום חורבן־דענקמאָל לכּבֿוד יום־השואה, פֿאַראַכטאָגן דאָנערשטיק, אין "יד־ושם", ירושלים
בלויז עטלעכע טעג טיילן אָפּ די פֿריילעכע טעג פֿון פּסח פֿון כ״ז ניסן "יום־השואה־והגבֿורה" — דער טאָג פֿון חורבן און גבֿורה, וואָס די כּנסת־ישׂראל האָט מיט יאָרן צוריק פּראָקלאַמירט ווי אַ טאָג געווידמעט דעם חורבן פֿונעם אייראָפּעיִשן ייִדנטום — דעם אומקום פֿון די 6 מיליאָן קדושים — אַ דריטל פֿון אונדזער פֿאָלק.
דער איבערגאַנג פֿון די אָנגענעמע פֿרילינג־טעג אין אַ טאָג פֿון טרויער און עצבֿות איז ניט לײַכט פֿאַר די מערסטע פֿון אונדז. עס איז שווער צוריקצוהאַלטן די טרערן, ווען די סירענעס ווויען איבערן גאַנצן לאַנד, ווען מיר שטייען פֿאַרקלעמט און פֿאַר אונדזערע אויגן און אין אונדזערע געדאַנקען שוועבן פֿאַרבײַ די שוידערלעכע בילדער און געשעענישן, ווען אונדזערע טײַערסטע און ליבסטע זענען אַזוי גרויזאַם אומגעבראַכט געוואָרן, און אונדזערע היימען זענען חרובֿ געוואָרן דורך די מערדערלעכע דײַטשן און זייערע קריסטלעכע אַרויסהעלפֿער.
אין עטלעכע טעג אַרום, וועלן מיר ווידער שטיין פֿאַרקלעמט, ווען מיר הערן די קלאַנגען פֿון די סירענעס בײַם אָפּמערקן דעם "יום־הזכּרון לחללי־מערכות־ישׂראל" — דעם אָנדענק פֿון די אַלע, וועלכע זענען געפֿאַלן אין די קאַמפֿן בשעת דעם אויפֿקום פֿון מדינת־ישׂראל פֿון די הענט פֿון די אַראַבישע זעלנער; פֿון די, וועלכע זענען אומגעקומען פֿון די אַראַבישע טעראָריסטן אין די פֿאַרשיידענע טעראָר־אַקטן, אינטיפֿאַדעס און מלחמות, זינט אונדזער אויפֿקום.
אין די דאָזיקע טרויער־טעג לעבן מיר איבער מיט האַרצווייטיק און צער די טראַגעדיעס פֿון די משפּחות פֿון די אומגעקומענע זעלנער אויף די פֿראָנטן און פֿון ציווילע בירגער; דעם גרויסן פֿאַרלוסט פֿון לעבנס פֿון פֿרויען, מענער, קינדער און אַלטע לײַט, וועלכע זענען אומגעקומען פֿון די הענט פֿון די אַראַבישע טעראָריסטן אין פֿאַרשיידענע טיילן פֿון לאַנד בכלל.


געזעלשאַפֿט
פֿון פּעסיע פּאָרטנוי (‫ישׂראל)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

פֿידלערין חיה ליבֿני און כאָר פֿון "אַרבעטער־רינג", תּל־אָבֿיבֿ
מיט פּאַפּיערניקאָווס פּאָעמע "וואַרשע אָן ייִדן", אויסגעפֿירט דורך שוראַ גרינהויז־טורקאָוו, מיט איר אָנערקענטער מײַסטערשאַפֿט, איז אין "אַרבעטער־רינג" אָפּגעמערקט געוואָרן די הײַיאָריקע טרויער־אַקאַדעמיע צום אָנדענק פֿון דעם אויפֿשטאַנד אין וואַרשעווער געטאָ.
אַן אומעטיקע אײַנגעהאַלטנקייט האָט געהערשט יענעם מיטוואָכדיקן פֿרימאָרגן אין "אַרבעטער־רינג". קיין שום אַפּלאָדיסמענטן האָבן נישט באַגלייט דעם אויפֿטריט פֿון די פֿאַרשיידענע אָנטייל־נעמער, נישט די קינסטלערישע אויפֿפֿירונגען, אויך נישט די מינדלעכע אויפֿטריטן, אַזוי ווי ס’איז אָנגענומען בײַ טרויער־פֿאַרזאַמלונגען, און דער דאָזיקער מינהג האָט נאָך מער פֿאַרשווערט די סײַ ווי דריקנדיקע שטימונג. די באַקאַנטע פֿידלערין חיה ליבֿני האָט זיך גוט אַרײַנגעפּאַסט אין דער טרויער־אַטמאָספֿער, שפּילנדיק מאָריס ראַוועלס "קדיש" און נאָך דעם אַ פּאָפּורי פֿון ייִדישע לידער וואָס, דאַכט זיך, זיי וויינען אַרויס פֿון איר "ייִדיש פֿידעלע".
אַן אַקטיווע באַטייליקונג האָט יענעם פֿרימאָרגן געהאַט דער כאָר פֿון "אַרבעטער־רינג" אויפֿן נאָמען פֿון מיכאל קלעפּפֿיש, אונטער דער אָנפֿירונג פֿון אַליזאַ בלעכעראָוויטש מיט דער פּיאַנע־באַגלייטונג פֿון אַנאַ סמאָלאָוו; געזונגען האָט דער כאָר אַן אָפּקלײַב פֿון צוגעפּאַסטע ייִדישע לידער, וואָס האָבן באַקומען דאָס מאָל אַן אומעטיקע צוגאָב־דימענסיע. די טרויער־ליכט האָבן ווי שטענדיק אָנגעצונדן די חורבן־לעבנס־געבליבענע, וואָס זײַנען כּמעט אַלע זינגערס פֿונעם כאָר.


פּערזענלעכקײטן
פֿון מיכאל קרוטיקאָוו (ען־אַרבאָר)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

עדואַרד שטיינבערג
דעם 28סטן מערץ איז אין פּאַריז געשטאָרבן דער קינסטלער עדואַרד שטיינבערג, דער לעצטער יורש פֿון קאַזימיר מאַלעוויטש. שטיינבערג האָט געהאַלטן, אַז דווקא די טראַדיציע פֿונעם רוסישן אַוואַנגאַרד מיט מאַלעוויטשן בראָש האָט פֿולקאָם אַנטפּלעקט דעם עכטן מהות פֿון דער רוסישער קונסט, און דערפֿאַר איז אַוואַנגאַרד די איינציקע ווערטפֿולע און דויערנדיקע ירושה, וואָס איז פֿאַרבליבן פֿון דער גאַנצער מאָדערנער תּקופֿה אין דער רוסישער קונסט.
"איך אַרבעט בלויז פֿאַר זיך. איך אַליין בין מײַן הויפּט־צושויער" — אַזוי האָט שטיינבערג פֿאָרמולירט זײַן עסטעטישן אַני–מאַמין. אָבער דערצו האָט ער צוגעגעבן׃ "עס איז וויכטיק אַ קוק צו טאָן אויף זיך אַליין אין דער פּערספּעקטיוו פֿון דער אייראָפּעיִשער קונסט. אַניט, וועסטו תּמיד פֿאַרבלײַבן אינעם אייגענעם עגאָיִזם." אַזוי אַרום באַשטימען אָט די צוויי קעגנזײַטיקע פּאָזיציעס, אינערלעכע אומאָפּהענגיקייט און צוגעהעריקייט צו דער אייראָפּעיִשער קינסטלערישער טראַדיציע, דעם עצם פֿון שטיינבערגס קונסט־פֿילאָסאָפֿיע.
שטיינבערג האָט געהערט צו דער שיטה אין דער אונטערערדישער רוסישער קונסט, וואָס האָט זיך אָנגערופֿן "דער צווייטער אַוואַנגאַרד". זיי האָבן אַנטדעקט פֿאַר זיך די אַוואַנגאַרדיסטישע קולטור פֿון דער פֿריִערדיקער סאָוועטישער תּקופֿה און דערקלערט זיך פֿאַר אירע יורשים. אָבער שטיינבערג האָט זיך פֿרי געווענדט צו דעם קריסטלעכן גלויבן, הגם אין קלויסטער איז ער ניט געגאַנגען. אין זײַן שאַפֿונג ווערן די רעליגיעזע מאָטיוון צונויפֿגעשמאָלצן מיט אַבסטראַקטע פֿיגורן און פֿאָרמען, וועלכע באַקומען אַ סימבאָלישן באַטײַט.


פּובליציסטיק
פֿון גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

איך האָב אַ "גוגל" (google) געטאָן דעם ברײַטאָן-ביטשער און קאָני-אײַלענדער באָרדוואָק, און דאָס האָט מיך באַרײַכערט מיט אַזאַ אינפֿאָרמאַציע: מיט אַ יאָרהונדערט צוריק האָט מען גענומען רעדן וועגן אויפֿבויען אַזאַ קאָנסטרוקציע אין דרום-ברוקלין, פּאַזע דעם ים. אין 1922 זײַנען געווען גרייט די ערשטע סעקציעס פֿון דעם פּראָמענאַד, וווּ איך שפּאַציר זייער אָפֿט, ווײַל מײַן הויז — אַ קאָאָפּ, אַזוי אַז ס׳איז ניט אין גאַנצן "מײַן" הויז — שטייט גלײַך לעבן אָט די 2.5 מײַל-לאַנגער "פּאָדלאָגע", וועלכע טיילט אָפּ די פּליאַזשע פֿון דער שטאָט גופֿא.
דער באָרדוואָק ציט זיך פֿון ברײַטאָן-ביטש ביז קאָני-אײַלענד (אַ מאָל האָט מען אויף ייִדיש געשריבן "קוני-אײַלענד", ווי אין דעם ליד פֿון מענקע קאַץ "און דו ביסט אומעטיק ווי טויזנט קוני-אײַלענד זונען") און ווײַטער אַזש ביז סי-גייט, וווּ אַמאָליקע צײַטן האָבן געוווינט, בפֿרט זומערצײַט, אַ סך ייִדישע שרײַבער. עליזה גרינבלאַט, בשעתּו אַ באַקאַנטער נאָמען אין ייִדישע ליטעראַרישע קרײַזן, האָט אַ בוך "אין סי-גייט בײַם ים" (1957).
די ברײַטאָן-ביטשער מײַל פֿון דעם באָרדוואָק רעדט, דער עיקר, רוסיש, מיט אַ ביסל צומיש פֿון ענגליש, פּויליש, אוקראַיִניש, גרוזיניש. אַ רוסיש פֿון מאָסקווע אָדער אַנדערע רוסישע שטעט הערט זיך דאָרטן זעלטן. עס דאָמינירט דער אוקראַיִנישער נוסח פֿון דער שפּראַך, באַפֿאַרבט, אָפֿט מאָל, מיט ייִדישע אינטאָנאַציעס. וואָס נעענטער צו קאָני-אײַלענד, אַלץ מער הערט מען ענגליש, באַזונדערס שבת און זונטיק, ווען עס קומען אַהין טוריסטן אָדער סתּם ניו-יאָרקער תּושבֿים פֿון אַנדערע געגנטן. ייִדיש הערט זיך זעלטן. צו מאָל רעדן ייִדיש עלטערע ייִדן פֿון ברײַטאָן-בישט, אָדער דאָס זײַנען חסידים פֿון סי-גייט אָדער נאָך פֿון ערגעץ-וווּ.


דאָס פּינטעלע ייִדיש
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון מיכאל קרוטיקאָוו

אַ לינטשינג אין 1933: נאָכן באַשולדיקט ווערן אין אַטאַקירן אַן 81־יאָריקע פֿרוי, האָט מען אַרעסטירט אַ שוואַרצן, דזשאָרדזש אַרמוווּד; שפּעטער האָט אַ המון מענטשן זיך אַרײַנגעריסן אין תּפֿיסה, פֿאַרקניפּט אַ שטריק אַרום זײַן האַלדז, צוגעבונדן צו אַן אויטאָ און אים געשלעפּט איבער די גאַסן ביז טויט. אויפֿן בילד: אַ פּאָליציאַנט (רעכטס) און אַ נישט־אידענטיפֿיצירטער באַאַמטער באַגלייטן אַרמוווּד אין תּפֿיסה
ווען די ייִדישע אימיגראַטן זײַנען אָנגעקומען אין דער "גאָלדענער מדינה", האָבן זיי דאָ געטראָפֿן אַ שלל מיט פֿאַרשידענע פֿעלקער׃ אירלענדער, דײַטשן, איטאַליענער, כינעזער, און אויך די אַפֿראָ־אַמעריקאַנער, וואָס אויף ייִדיש האָט מען זיי גערופֿן "נעגערס". עס האָט זיך אַרויסגעוויזן, אַז די ייִדן זײַנען דווקא ניט די סאַמע דערשלאָגענע מינאָריטעט אינעם נײַעם לאַנד. דאָס האָט אַרויסגערופֿן אַ סך אינטערעס צו דער עקזאָטישער פֿיגור פֿון אַ "נעגער" און צו דער גאַנצער "נעגער־פֿראַגע" בײַ ייִדישע ליטעראַטן און זייערע לייענער.
צוערשט איז דער "נעגער" געווען סתּם אַן עקזאָטישע באַשעפֿעניש, אַ מאָדנער בן־אָדם מיט אַ מאָדנעם אויסזען. אָבער בהדרגה, ווען די ייִדישע אימיגראַנטן האָבן זיך אַלץ טיפֿער אײַנגעלעבט אין דער נײַער געזעלשאַפֿט מיט אירע השׂגות און הלכות, האָט די נעגערישע געשטאַלט באַקומען קלאָרערע צורות. עס לאָזן זיך אויסצייכענען דרײַ אָדער פֿיר עיקרדיקע אַספּעקטן פֿון אָט דער געשטאַלט׃ אַ פּאָליטישער, אַ קולטורעל־רעליגיעזער, און אַן עראָטישער.
ייִדן, אַזוי ווי אַלע אַנדערע מענטשן, האָבן זייערע אייגענע קלישעען ווען עס קומט צו די "גויים", און דער סטערעאָטיפּיש־״ייִדישער״ קוק אויף די שוואַרצע אין די ערשטע יאָרן פֿון דער מאַסן־אימיגראַציע פֿון מיזרח־אייראָפּע האָט געהאַט צוויי צדדים. היות ווי אַ סך ייִדישע אינטעליגענטן זײַנען געווען סאָציאַליסטיש געשטימט, האָבן זיי געהאַט אַ סך מיטלײַד צו די שוואַרצע קרבנות פֿון ראַסן–דיסקרימינאַציע.