די געטאָ־קעמפֿערין און ייִדישע כּלל־טוערין וולאַדקע מיד געשטאָרבן



1. דעפֿיציט או "פֿרייַער מאַרק"

גענאַדי עסטרײַך (ניו־יאָרק)

ווען איך האָב זיך באַשעפֿטיקט מיט דער געשיכטע פֿונעם מאָסקווער ייִדישן זשורנאַל “סאָוועטיש היימלאַנד", האָב איך זיך אָנגעשטויסן אויף דעם בייזן גערײַסערײַ, אין בריוו און אַרטיקלען, צווישן דעם רעדאַקטאָר פֿונעם זשורנאַל, אַהרן ווערגעליס, און כּלערליי באַקאַנטע פֿיגורן פֿון אויסלאַנד. זיי, ווי פֿאָרשטייער פֿון דער מערבֿדיקער געזעלשאַפֿטלעכקייט, האָבן באַשולדיקט די סאָוועטישע רעגירונג אין פֿירן אַן אַנטי-סעמיטישע קאַמפּאַניע קעגן ייִדישע “ספּעקולאַנטן". די טענה איז געווען, אַז מע האָט ספּעציעל באַשולדיקט ייִדן, כּדי אַרויסרופֿן בײַם ברייטן סאָוועטישן עולם די נייטיקע, דאָס הייסט אַנטי-סעמיטישע, געפֿילן. די רייד גייט וועגן די געשעענישן, וואָס האָבן זיך אָפּגעשפּילט מיט אַרום פֿופֿציק יאָר צוריק, אין די פֿריִע 1960ער יאָרן, בימי ניקיטאַ כרושטשיאָוו.
איך האָב עס געלייענט אין די 1990ער יאָר, און בײַ מיר האָט זיך עס ניט געלייגט אויפֿן שׂכל, ווײַל אין דער זעלבער צײַט האָב איך געזען ווי דווקא ייִדן האָבן גענומען שפּילן צענטראַלע ראָלעס אין דער שפּעט-סאָוועטישער און נאָך-סאָוועטישער עקאָנאָמיע. טאָ פֿאַר וואָס האָבן זיי ניט געקענט שפּילן ענלעכע ראָלעס אין די 1960ער יאָרן? בפֿרט נאָך, אַז איך האָב געקענט אַ צאָל “מאַכערס", גרעסערע און קלענערע, וועלכע האָבן געפֿירט געשעפֿטן אין די סאָוועטישע צײַטן. אייניקע פֿון זיי האָבן פֿאַרבראַכט יאָרן אין תּפֿיסה, אָבער מיר איז קיין מאָל ניט אויסגעקומען צו הערן פֿון זיי, אַז פֿאַרשפּאַרט האָט מען זיי ווײַל זיי זײַנען געווען ייִדן.
וועגן דעם ענין פֿון דער סאָוועטישער “שאָטן-עקאָנאָמיע" איז שוין דאָ אַ היפּשע אַקאַדעמישע ליטעראַטור. וואָס שייך דעם ייִדישן אַספּעקט פֿון אָט דער פֿראַגע איז מען געקומען צום אויספֿיר, אַז אין דעם פּראָצעס

אין פֿלוג, דאַכט זיך, אַ פּשוט וואָרט: פֿענצטער. אַ וואָרט וואָס איז אַרײַן אין ייִדיש פֿון דײַטשיש. וואָס איז נאָך דאָ צו דערציילן? אַ סך.
פֿון דײַטשיש איז דאָס וואָרט אויך אַריבער צו די שוועדן: , אַ פּנים, ווײַל די ערשטע גלעזערס האָט מען אימפּאָרטירט קיין שוועדן פֿון דײַטשלאַנד. אויף האָלענדיש אויך: .
נאָר דאָס דײַטשישע וואָרט איז אַרײַן צו זיי פֿון לאַטײַניש — . אין די טעכטער־לשונות פֿון לאַטײַן לעבט עס נאָך: איטאַליעניש און קאַטאַלאָניש , פֿראַנצייזיש (דאָס היטעלע אויפֿן איז ס’רובֿ אַ סימן, אַז דורך דער צײַט איז אַרויסגעפֿאַלן אַן ), רומעניש . אינעם הײַנטיקן פּאָרטוגאַליש און שפּאַניש איז דאָס וואָרט מער נישטאָ, אָבער אַ מאָל פֿלעגט מען זאָגן און finiestra. דאָס לאַטײַנישע וואָרט, ווידער, וואַקסט פֿון גרעקיש, פֿון אַ שורש - ‘ליכט, פּראַכט’. פֿון דעם שורש וואַקסן אויך די ווערטער "פֿענאָמען" און "עפּיפֿאַניע". הײַנט דער סירישער מלך פֿון חנוכּה, אַנטיוכוס עפּיפֿאַנעס, וואָס זײַן (אַדאָפּטירטער) נאָמען איז טײַטש ‘דער גאָט וואָס באַווײַזט זיך’; אַן עפּיפֿאַניע איז קודם טײַטש ‘דאָס באַווײַזן זיך פֿון אַ גאָט’, שפּעטער ‘דאָס באַווײַזן זיך, אָדער אײַנפֿאַלן אין קאָפּ, פֿון אַ גרויסן אמת’.
וואָס נאָך פֿאַר אַ ווערטער זענען פֿאַראַן? דאָס ענגלישע , אַ שטייגער. דאָס וואָרט וואַקסט פֿון אַ צונויפֿהעפֿט ‘ווינט־אויג’. אַזוי אויך אין דעניש און נאָרוועגיש: , און אַפֿילו אינעם הײַנטיקן שפּאַניש: , פֿון ‘ווינט’. (פֿאַרשטייט זיך, אַז די אַלע ווערטער פֿאַר ‘ווינט’ נעמען זיך אויך פֿון איין מקור.) דאָס הײַנטיקע פּאָרטוגאַלישע , ווידער, וואַקסט גאָר פֿונעם לאַטײַנישן , טײַטש ‘טיר’.
און די סלאַווישע לשונות? בדרך־כּלל , מיט זײַנע וואַריאַנטן: ווײַסרוסיש , אוקראַיִניש . בײַ זיי איז דאָס וואָרט פֿאַר ‘אויג’ בדרך־כּלל — בײַ די רוסן איז דאָס וואָרט פֿאַרעלטערט; אָבער דאָס מאַכט נישט אויס, איז אַ פֿענצטער אַן אויג צום דרויסן. אין דרום־סלאַוויש איז דאָ עפּעס אַנדערש: קראָאַטיש , בולגאַריש , טײַטש ‘עפּעס וואָס מע קען אַדורכקוקן’.

מיט די "פּריפּעטשיקניקעס“ אין באַלטימאָר

ווען דער טויט זאָל זיך ניט קערן,
וווּ די זאַך זאָל ניט געשען.
כ׳הער די ליד, וואָס איך וויל הערן,
כ׳זע דאָס בילד, וואָס איך וויל זען...

ניט לאַנג צוריק האָב איך אָנגעשריבן אַ באַגריסונג פֿאַר נחמה ליפֿשיץ צו איר 85סטן יוביליי און געשיקט די באַגריסונג צו יצחק לודען, ער זאָל זי אָפּדרוקן אין זשורנאַל "לעבנס־פֿראַגן". אין דעם אַרטיקל זענען געווען אַזוינע פֿראַזעס: "איר זענט געווען... דאָס קלינגענדיקע גלעקעלע פֿון דער ייִדישער פֿאָלקסליד", "אײַער געטרײַשאַפֿט דער ייִדישער ליד..." אויפֿן צווייטן טאָג קלינגט מיר אָן מײַן פֿרײַנד י. לודען און זאָגט גאַנץ אָפֿן, מיט אַ בונדיסטישער פּרינציפּיעלקייט: "האָסט אָנגעשריבן אַ ניט־גראַמאָטנע באַגריסונג!" — וואָסי? — פֿרעג איך אים. "דו שרײַבסט אויפֿן אָרט פֿון: ‘דאָס ליד’ — ‘די ליד’". דערנאָך גיט ער צו: "בלויז אַבֿרהם סוצקעווער פֿלעגט זיך דערלויבן צו שרײַבן — ‘די ליד’, נאָר דאָס איז דאָך סוצקעווער!" זאָג איך אים: ערשטנס, זינט איך געדענק זיך, האָב איך געזאָגט און געשריבן נאָר — "די ליד". און פֿאַר מיר "דאָס ליד" קלינגט דאָס זעלבע ווי "דאָס בונדיסט".
צווייטנס, דעם אַרטיקל "די" צום סובסטאַנטיוו "ליד", האָבן נאָך געניצט: אָשר שוואַרצמאַן, דוד האָפֿשטיין, איציק פֿעפֿער, פּרץ מאַרקיש... אויך ניט קיין קליינע פּאָעטן. דריטנס, קוק אַרײַן אין דעם "רוסיש־ייִדישן ווערטערבוך", אַרויסגעגעבן אין מאָסקווע, 1984. "נו, — ענטפֿערט י. לודען, — ס׳איז שוין שפּעט צו פֿאַרריכטן, דער זשורנאַל איז אין דרוק..."

אין יעדן קלאַס און אויף יעדער לעקציע וועגן דער ייִדישער דיאַלעקטאָלאָגיע דערמאָנט דער לערער, צי דער רעדנער, אַז ייִדיש האָט דרײַ עקוויוואַלענטן פֿאַרן ענגלישן (לייען: אַמעריקאַנישן) store: "קראָם", "קלייט" און "געוועלב". נישט אומזיסט האָט די באַקאַנטע לערערקע און רעדאַקטאָרשע שבֿע צוקער אַ מאָל קאַטאָוועסדיק אַ זאָג געטאָן, אַז "אַדוואי קענען מיר ייִדיש בעסער פֿון אונדזערע באָבעס און זיידעס. אָט האָבן זיי געהאַט בלויז צו איין וואָרט פֿאַר store, בשעת מיר אַלע קענען גאַנצע דרײַ: קראָם, קלייט, געוועלב".
נאָר וועגן דעם איז פֿאַראַן נאָך אַ סך צו דערציילן. אמת, אין קורצן לאָזט זיך עס איבערגעבן, אַז ליטווישע ייִדן זאָגן "קראָם", פּוילישע "געוועלב" און אוקראַיִנישע "קלייט".
"קראָם" נעמט זיך פֿונעם דײַטשישן Kram, וואָס לויט די מקורים איז דאָס תּחילת געווען טײַטש ‘אויסגעשפּרייטע טוך’, דערנאָכדעם ‘צודעק פֿון אַ געצעלט; צודעק פֿון אַ שטעל אויפֿן מאַרק’, שפּעטער ‘די שטעל אַליין’, און אַז מע האָט אָנגעהויבן פֿירן געשעפֿטן פֿון אַ בנין, נישט פֿון אַ שטעל, האָט מען דעם טערמין אַריבערגעטראָגן אויפֿן נײַעם מין געשעפֿט־אָרט.
"געוועלב" קערט זיך אָן מיטן דײַטשישן Gewölbe, טײַטש ‘אַרכיטעקטורעלער בויגן’, אָבער וואָס איז אַ מאָל געווען טײַטש אויך ‘קראָם, געשעפֿט’. "קלייט", ווידער, נעמט זיך פֿונעם אוקראַיִנישן ‘klit (פֿריִער — ‘klet).
נאָר ס׳זענען פֿאַראַן נאָך ווערטער: אַ שטייגער, "בודע", אין קורלענדער ייִדיש. אויף דײַטשיש איז Bude אַזוי ווי דאָס ייִדישע "בודקע" — אויף ענגליש booth, פֿון דער זעלביקער עטימאָלאָגיע. דאָס נעמט זיך אַוודאי אויך פֿון די צײַטן ווען מע האָט פֿאַרקויפֿט פֿון אַ שטעל אויפֿן מאַרק.