אויב איר ווילט אַ ביסל קומען צו זיך פֿון טאָג־טעגלעכע אָנשיקענישן, עגמת־נפֿש און זלידנע פֿליגן, מאַכט זיך באַקוועם אין אַ פּליושענעם פֿאָטעל, שטעלט אָן די טעלעוויזיע און הערט זיך צו צו די לעצטע נײַעס. נישטאָ קיין בעסער מיטל ווי פּטור צו ווערן פֿון דער ווירקלעכקייט, אַ חוץ אַ גוטער דזשינדזשיק.

די הײַנטיקע טעלעוויזיע־טראַנסמיסיעס עפֿענען אויף פֿאַר אײַך גאָר אַ נײַע דעפֿיניציע פֿונעם וואָרט "נײַעס". יאָרן־לאַנג האָט מען געהאַלטן, אַז נײַעס באַשטייט פֿון אינפֿאָרמאַציע וועגן פּאַסירונגען און געשעענישן וואָס האָבן צו טאָן מיטן לאַנד און וועלט;

אויף דער ייִדישער גאַס האָט זיך הײַנט באַוויזן אַ מאָדנע סיטואַציע. הגם אַלע זענען מסכּים, אַז ס׳ווערט פֿינאַנציעל אַלץ שווערער פֿאַר אַ ייִדישער משפּחה צו פֿירן אַן אַקטיוו ייִדיש לעבן און צו שיקן די קינדער אין אַ ייִדישער טאָגשול, האָבן די ייִדישע פֿעדעראַציעס און אַנדערע גרויסע ייִדישע אַמעריקאַנער אינסטיטוציעס ביז איצט אַרויסגעוויזן ווייניק אינטערעס צו העלפֿן די משפּחות באַצאָלן דעם אַבסורדיש־שטײַגנדיקן שׂכר־לימוד. דער מצבֿ איז ספּעציעל אָנגעווייטיקט בײַ די משפּחות, וווּ איינער אָדער ביידע עלטערן האָבן פֿאַרלוירן די שטעלע אָדער מוזן איצט אַרבעטן טייל־צײַטיק.

די "קאָלירטע" רעוואָלוציעס אויפֿן שטח פֿון דעם געוועזענעם סאָוועטן-פֿאַרבאַנד האָבן לעצטנס אַ ביטערע דאָליע. די "אָראַנזש"-רעפֿאָרמאַטאָרן פֿון אוקראַיִנע האָט דאָס פֿאָלק דעמאָקראַטיש פֿאַרביטן מיט מער קאָנסערוואַטיווע און פּראָ-רוסישע טוער. אין קירגיזסטאַן קומט די טעג פֿאָר — אין אַ גאָר ניט קיין דעמאָקראַטישער פֿאָרעם — אַ פּראָצעס, וואָס איז ענלעך (לכל-הפּחות, אין אַ געוויסער מאָס) צו די געשעענישן אין אוקראַיִנע: מע האָט אַראָפּגעוואָרפֿן דעם פּרעזידענט קורמאַנבעק באַקיִעוו, דעם פֿירער פֿון דער "טוליפּ"-רעוואָלוציע מיט פֿינף יאָר צוריק.

די היסטאָריע ווערט קיינמאָל נישט געשריבן פֿון פֿאָרויס און עס זײַנען נישטאָ הײַנט די נבֿיאים וואָס זאָלן קענען פֿאָרויסזאָגן, וועלכן אָרט ס׳וועלן פֿאַרנעמען די הײַנטיקע פּאַסירונגען אין אונדזער וועלטל אין די געשיכטע־ביכער פֿון מאָרגן. עס זײַנען שוין געווען מער דראַמאַטישע, מער שטורמישע און מער "היסטאָרישע" געשעענישן אין דער תּקופֿה פֿון אונדזער דור און אין אונדזער געשיכטע.

דעם 14טן מײַ 1948, מיטן פּראָקלאַמירן מדינת־ישׂראל, איז די עגיפּטישע אַרמיי אַרײַנגעדרונגען אין דרום־ישׂראל, ווי אַ טייל פֿון אַ קאָאָרדינירטן אַטאַק פֿון די שכנותדיקע אַראַבישע מדינות. אָבער די קרעפֿטן פֿון צה"ל האָבן מצליח געווען צו אָקופּירן דעם סיני־האַלבאינדזל ביז על־אַריש און די מלחמה האָט זיך געענדיקט דעם 24סטן פֿעברואַר 1949 מיט אַ וואָפֿנשטילשטאַנד־אָפּמאַך, וואָס איז אונטערגעשריבן געוואָרן אויף דעם ראָדאָס־אינדזל.

איז וווּ זשע האַלט מען? דאַכט זיך בײַ "זינד," וואָס שפּילט איצט אין "ברוך־קאַלעדזש," וועלכער געפֿינט זיך אויף לעקסינגטאָן־עוועניו און דער 25סטער גאַס. די פּיעסע איז געבויט אויף יצחק באַשעוויס־זינגערס דערציילונג וואָס הייסט אויף ענגליש The Unseen, אויף ייִדיש מסתּמא "די פֿאַרבאָרגענע." אָבער איך בין נישט זיכער דערין. אַדאַפּטירט די דערציילונג פֿאַר דער בינע האָט משה אַלטמאַן, נישט קיין פּנים־חדשות אויף דער ייִדישער גאַס. די לעצטע פּאָר יאָר האָט ער אַנטדעקט די "פֿאָלקסבינע נאַציאָנאַלן ייִדישן טעאַטער", געוואָרן פֿאַרכאַפּט פֿון אַלטע ייִדישע פּיעסעס, גענומען זיי אַדאַפּטירן פֿאַר דער בינע ביז ער האָט באַקומען דעם טיטל פֿון אַסיסטענט־אַרטיסטישער דירעקטאָר.

מײַן מאַמע פֿלעגט אויסרופֿן "ס׳איז אַ וועלט מיט וועלטעלעך!", ווען זי האָט דערהערט אָדער דערזען עפּעס אַ חידוש. אין דער אמתן איז די וועלט טאַקע אַזאַ: פֿול מיט ניט־פֿאָרויסגעזעענעם וווּנדער, קליין און גרויס. ווויל איז יענעם, וואָס קען יעדן טאָג אַנטדעקן נײַעסן אין דער אייגענער סבֿיבֿה. און דאָס איז וואָס ציט מיך צו פֿאָרשונג: דאָס שפּאָגל נײַע וואָס איז אָפֿט אומדערוואַרט באַהאַלטן אינעם אַלטן און גוט־באַקאַנטן. די פֿון אונדז וואָס זענען טיף אַרײַנגעטאָן אין שפּראַך־פֿאָרשונג, דער עיקר מיט פּרוּוון אויפֿצוהיטן לפֿי־ערך קליינע און שוואַכע לשונות, האָבן מיט רעכט געקענט אויסרופֿן "ס׳איז אַ וועלט מיט וועלטעלעך" בשײַכות מיט דער אַרבעט פֿון אַ קליינער גרופּע קאָלעגעס,

במשך פֿון די לעצטע צוויי יאָר האָט מען לכּבֿוד דעם 100סטן יוביליי פֿון דער טשערנאָוויצער ייִדישער שפּראַך־קאָנפֿערענץ אַרומגערעדט, דורך לעקציעס, ביכער און פֿילם, דעם כאַראַקטער פֿון דער שטאָט טשערנאָוויץ צווישן די צוויי וועלט־מלחמות.

אָבער וועגן איין אַספּעקט הערט מען כּמעט גאָרנישט: דאָס לעבן פֿון די פֿרומע ייִדן אין טשערנאָוויץ. ס׳איז טאַקע אַ שאָד, ווײַל אין יענער תּקופֿה האָבן אין דער שטאָט זיך געפֿונען נישט ווייניקער ווי פֿינף חסידישע רביס, האָט איבערגעגעבן הרבֿ מאיר מאָסקאָוויץ,

ער, כאַצקל, איז געווען איינער פֿון דער אַמאָליקער קאָהאָרטע ליטוואַקעס, געבוירענע אַרום אָנהייב 1920ער יאָרן, וואָס האָבן געהאַט דאָס גליק אויסצולעבן זייער קינדהייט אין דער ייִדישער ווילנע, זיך צו לערנען אין ייִדיש־וועלטלעכע שולן און דערשפּירן די איבערגעגעבנקייט פֿון די לערער צו זייער פֿאַך (ניין, צו זייער זעלטענער שליחות!) — דערציִען ווערדיקע מענטשן.

יעדערער פֿון אונדז, די אַמאָליקע שילער זייערע, וואָס זײַנען געבליבן לעבן נאָכן חורבן און זיך צעשאָטן איבער גאָר דער וועלט, זוכן איינע די אַנדערע און זײַנען גליקלעך, ווען זיי דערזעען נאָך אַ באַקאַנט פּנים. די גרויסע וועלט איז אַ דאַנק עראָפּלאַנען, טעלעפֿאָנען, קאָמפּיוטערס געוואָרן אַ קליין און צוטריטלעך.

ווער עס איז הײַנט מקנא ביבי נתניהון, דעם בין איך נישט מקנא. נישט ווײַל איך האָב אויף אים רחמנות, נאָר ווײַל ער האָט זיך גאָר שטאַרק פֿאַרפּלאָנטערט אין זײַנע אייגענע סתּירות און קאָמבינאַציעס, און קיינער ווייסט נישט, ווי אַזוי ער וועט זיך אַרויספּלאָנטערן פֿון דעם שווערן עסק. ווי זינגט זיך אין דעם ייִדישן לידל פֿון די וואַרשעווער גאַסן־זינגערס: "איך האָב זיך אַרײַנגעדרייט, ווי דרייט מען זיך אַרויס?", און אין אַ צווייט לידל: "עס האָט דיך קיינער נישט גענייט, האָסט זיך אַליין דעם קאָפּ פֿאַרדרייט..."