Video Banner
‫פֿון רעדאַקציע

אַרײַנקוקנדיק דעם 8טן מײַ אין די נײַעס, וואָס שייך ישׂראל, האָט זיך דערמאָנט דער פֿאַרשפּרייטער ייִדישער זאָג: "זײַט מיר נאָך נישט געזונט, מיר גייען נאָך נישט אַוועק!" — וואָס איז? בשתּיקה האָט "ליכּוד" געמאַכט אַ יד־אַחת מיט דער "קדימה"־פּאַרטיי, פּינקטלעכער געזאָגט, דער פֿירער פֿון "ליכּוד" נתניהו און דער נײַ־אָפּגעבאַקענער פֿירער פֿון "קדימה" מופֿז. דערמיט איז צונויפֿגעקלאַפּט געוואָרן אַ נײַע רעגירונג פֿון "נאַציאָנאַלער אייניקייט". אַנדערש געזאָגט, האָט ביבי נתניהו זיך באַוואָרנט צו בלײַבן בײַ דער מאַכט, אויב אַפֿילו ש"ס וועט פֿאַרלאָזן די ביז־איצטיקע קאָאַליציע, צוזאַמען מיט דער פּאַרטיי "ישׂראל־ביתנו".
נתניהו האָט נאָך פֿריִער געמאַכט פּרוּוון צו צעשאָקלען די "קדימה"־פּאַרטיי, וואָס נאָך אַריאל שרונס "אָפּשליסן זיך" פֿון דער וועלט, און אָלמערטס געכאַפּט ווערן אויף קאָרופּציע און שווינדלערײַ, זיך געקײַקלט באַרג־אַראָפּ פֿונעם פּאָליטישן מאַרק אין ישׂראל. איצט, נאָך ציפּי ליבֿניס מפּלה בײַ די "פּרײַמעריז" איז דער געוועזענער גענעראַל שאָול מופֿז אַרויף אויפֿן פֿערד. זײַן רײַטן אין שפּיץ פֿון דער "קאַדימה"־פּאַרטיי וואָלט נישט אָנגעגאַנגען לאַנג, אויב די כּנסת וואָלט טאַקע צעלאָזט געוואָרן. אָבער זײַן מיליטער־סטראַטעגישער חוש האָט אים און די פּאַרטיי געראַטעוועט צוליב דעם אומדערוואַרטן "יד־אַחד" מיט "ליכּוד".
נאָך נעכטן האָט מופֿז געמאַכט נתניהו מיט דער בלאָטע גלײַך. ווי עס זעט אָבער אויס, געהערט די "פּאָליטישע בלאָטע" צו דעם סאָרט בלאָטעס, וואָס מאַכן שטאַרקער די ביינער — סײַ בײַ דעם וואָס וואַרפֿט זי און סײַ בײַ יענעם, אין וועמען מע וואַרפֿט זי. מופֿז האָט אַ גרויסע דערפֿאַרונג אויף דעם פּאָליטישן "שלאַכטפֿעלד". אין 2005, האָט ער זיך געשוווירן מיט הימל און ערד אין זײַן געטרײַשאַפֿט צום "ליכּוד", אָבער ווי נאָר שרון האָט אים פֿאָרגעלייגט אַ מער וואַרעם ערטעלע אין זײַן נײַ־געשאַפֿענער "קדימה", האָט דער גענעראַל זיך באַלד אַריבערגעוואָרפֿן אין זײַן לאַגער. אויף דער מיליטערישע שפּראַך הייסט אַזאַ "מאַנעווער" — "דעזערטירונג"; זעט אויס, אויף דער פּאָליטישער שפּראַך קלינגט עס ווי "יד־אַחת".


חורבן
פֿון מרדכי דוניץ (ירושלים)
‫ספּעציעל פֿאַרן "פֿאָרװערטס"

די אויפֿשריפֿט אויף דער מצבֿה פֿון די זשעטל־קדושים
מאָנטיק, דעם 14טן מײַ, וועלן די רעשטלעך פֿון מײַן היימשטעטל זשעטל אָפּמערקן דעם 70סטן יאָרצײַט נאָכן חורבן. די הזכּרה וועט פֿאָרקומען אין תּל־אָבֿיבֿ, אין "בית־ציונה אַמריקה". יעדעס יאָר מערקן מיר אָפּ די יאָרצײַטן און די דאַטעס פֿון די שחיטות און אומקום פֿון אונדזערע משפּחות; דעם חורבן פֿון אַ דריטל פֿון אונדזער פֿאָלק.
די יאָרן לויפֿן פֿאַרבײַ, און עס ווערט פֿאַרנעפּלט און פֿאַרטונקלט די שאַרפֿקייט פֿון אונדזער זכּרון, דאָס געדענקען די טרויעריקע געשעענישן און איבערלעבונגען פֿון דער פֿאַרגאַנגענהייט, פֿון 70 יאָר צוריק... דערפֿאַר טאַקע זענען פֿאַר אונדז — די נאָך לעבן־געבליבענע פֿון יענע טראַגישע יאָרן — וויכטיק זיך צו טרעפֿן מיט אונדזערע קינדער און אייניקלעך, און זיי איבערגעבן דעם לעצטן אָנזאָג פֿון די אומגעבראַכטע קרבנות פֿון חורבן: זכרו — פֿאַרגעסט ניט וואָס די דײַטשע מערדער און זייערע קריסטלעכע אַרויסהעלפֿער האָבן געטאָן צו אונדזערע משפּחות, צו אונדזערע היימען בעת דער צווייטער וועלט־מלחמה. געדענקט זייער הייליקן אָנדענק!
אין דער רשימה פֿון די חרובֿע שטעט און שטעטלעך געפֿינט זיך מײַן אייגנאַרטיק היימשטעטל זשעטל, וואָס געהערט איצט צו ווײַסרוסלאַנד, בשכנות מיט די געוועזענע גרעסערע באַוווּסטע ייִדישע קהילות, ווי נאָוואָגרודעק, ווילנע, לידע, סלאָנים און באַראַנאָוויטש.
דורות־לאַנג האָט אין זשעטל עקזיסטירט אַ שטאַרק אַקטיווע נעץ פֿון געזעלשאַפֿטלעכע אינסטיטוציעס, שולן, חבֿרות און פּאַרטייען, וואָס זענען געווען אַ שם־דבֿר אין אַמאָליקן צאַרישן רוסלאַנד און שפּעטער אין דער באַפֿרײַטער פּוילישער רעפּובליק. אין דעם דאָזיקן קליינעם שטעטל זענען געבוירן געוואָרן באַקאַנטע שעפֿערישע פּערזענלעכקייטן, רבנים, ייִדישע שרײַבער און פּאָעטן, וועלכע זענען געווען באַרימט איבער דער גאָרער ייִדישער וועלט.


פֿון אונדזער פֿאָלקלאָר־אוצר

אין מירון, ישׂראל, טאַנצט מען ל״ג־בעומר בײַם קבֿר פֿון רבי שמעון בר־יוחאי
נעכטן, דאָנערשטיק, דעם 10טן מײַ, איז אויסגעפֿאַלן ל״ג־בעומר — דער 33סטער טאָג פֿון ציילן ספֿירה, די טעג צווישן פּסח און שבֿועות. ל״ג־בעומר איז אַ טאָג פֿון פֿרייד אין מיטן פֿון זיבן וואָכן טרויער און ערנסטקייט. מע דריקט אויס די פֿרייד אויף פֿאַרשיידענע אופֿנים. דאָס ווערטל "אַ ל״ג־בעומר-גענעראַל איז נאָר אויף איין טאָג" פֿאַררופֿט זיך אויפֿן מינהג, אין וועלכן חדר־ייִנגלעך פֿלעגן גיין אויף אַ שפּאַציר אין וואַלד מיטן מלמד, און שיסן פֿײַל־און־בויגנס (נישט קיין אמתע, נאָר שפּילעכלעך). איין חדר־ייִנגל האָט מען אויסגעקליבן צו זײַן דער גענעראַל איבער די "שלאַכטן", וואָס האָבן נאָכגעמאַכט בר־כּוכבאס קאַמף קעגן די רוימער מיט צוויי טויזנט יאָר פֿריִער.
דעם בולטן מיליטאַריסטישן מינהג האָט מען אויסגעטײַטשט מיט אַ מער "ייִדישלעכן" טעם — אַזוי ווי קיין רעגנבויגן האָט זיך נישט באַוויזן בעתן לעבן פֿון רב שמעון בר־יוחאי, אַ תּנא פֿון דער מישנה, דינט דער בויגן פֿונעם פֿײַל־און־בויגן ווי אַ דערמאָנונג נאָך זײַן טויט. ווי עס ווערט געזאָגט אינעם קבלה־ספֿר, דער "זוהר", וואָס, לויט דער טראַדיציע, האָט בר־יוחאי מחבר געווען, וועט אַ רעגנבויגן מיט כּלערליי קאָלירן זיך באַווײַזן איידער דער משיח וועט קומען. האָט דער בויגן, במילא, אויך אַ טײַטש ווי אַ טייל פֿון אונדזער ייִדישער אמונה אין משיחן.
ל״ג־בעומר אינעם דאָרף מירון, נישט ווײַט פֿון צפֿת, פּראַוועט מען דעם יום־טובֿ מיט גרויס פּאַראַד; אַ מינהג, וואָס ציט זיך עטלעכע הונדערט יאָר צוריק און נעמט זיך פֿון דעם, וואָס רבֿ שמעון בר־יוחאיס קבֿר געפֿינט זיך דאָרטן. די געלערנטע האַלטן, אַז דעם "זוהר" האָט מען ערשט אָנגעשריבן מיט אַ טויזנט יאָר שפּעטער. אין שפּאַניע, אינעם 13טן יאָרהונדערט, האָט זיך צום ערשטן מאָל באַוויזן דאָס ווערק, אַרויסגעגעבן פֿון משה דעלעאָן, אָבער דעלעאָן האָט דאָרטן געשריבן, אַז בר־יוחאי האָט עס געשאַפֿן — יוחאי האָט געקליבן די אַנטפּלעקונגען וואָס משה רבינו האָט באַקומען פֿונעם אייבערשטן און זיי געדרוקט אינעם "זוהר". גרשון שלום האָט געהאַלטן, אַז דעלעאָן האָט נישט נאָר אַרויסגעגעבן דעם "זוהר", נאָר אים אויך אָנגעשריבן.


געזעלשאַפֿט, געשיכטע

רבי אַהרן ראָט, דער גרינדער פֿון די חסידישע גרופּעס
די ירושלימער "תּולדות־אַהרנער" חסידים, באַקאַנט ווי "רעבאַרעלעך", זענען, מסתּמא, איינע פֿון די אָריגינעלסטע גרופּעס אין דער פֿרומער ייִדישער וועלט. אין פֿאַרגלײַך מיט ס׳רובֿ אַנדערע חסידישע הויפֿן, וועלכע ווערן, געוויינטלעך, אָנגעפֿירט פֿון דור צו דור דורך אַ געוויסער דינאַסטיע, איז די "תּולדות־אַהרנער" באַוועגונג רעלאַטיוו־יונג, געגרינדעט אינעם 20סטן יאָרהונדערט דורך רבי אַהרן ראָט אין דער טראַנסילוואַנישער שטאָט סאַטמאַר.
די גרעסטע חסידישע גרופּע אין דער וועלט זענען די סאַטמאַרער חסידים. היסטאָריש גערעדט, שטאַמט די דאָזיקע חסידישע טראַדיציע נישט פֿון סאַטמאַר, נאָר פֿון גאַליציע. רבי משה טייטלבוים, דער מחבר פֿונעם ספֿר "ישׂמח משה", איז געווען אַ תּלמיד פֿונעם באַרימטן חוזה לובלינער, און געדינט, צו ערשט, ווי אַ רבֿ אין פּזשעמישל, פּוילן. שפּעטער, האָט דער "ישׂמח משה" זיך באַזעצט אין אוהעל, אַ שטעטל אינעם צפֿונדיקן טייל פֿון אונגאַרן, נישט ווײַט פֿון סלאָוואַקײַ.
דעם "ישׂמח משהס" קינדער און אייניקלעך האָבן פֿאַרשפּרייט אַן אייגענע שיטה פֿון חסידות מיט אַן אונגאַרישן טעם ווײַטער אַרום דער עסטרײַך־אונגאַרישער אימפּעריע. די סאַטמאַרער חסידים זענען הײַנט באַרימט געוואָרן מיט אַזאַ נאָמען צוליב דער טעטיקייט פֿונעם רבין יואל טייטלבוים, וועלכער איז געווען אַ רבי אין סאַטמאַר, און געשאַפֿן אַ ריזיקע באַוועגונג נאָך זײַן אימיגראַציע קיין אַמעריקע. זײַן טאַטע און זיידע זענען אָבער געווען רביים אין אַן אַנדער טראַנסילוואַניש שטעטל, סיגעט.
מיט די "תּולדות־אַהרנער" איז די מעשׂה פֿאַרקערט. אַהרן ראָט — באַקאַנט ווי רב אַרעלע — איז געבוירן געוואָרן אינעם קאַרפּאַטישן שטעטל אונגוואַר, אין 1894. זײַן משפּחה איז נישט געווען קיין חסידישע. ווי אַ יונגערמאַן, האָט רב אַרעלע זיך אָבער שטאַרק פֿאַראינטערעסירט מיט חסידות, און געלערנט מיטן בעלזער רבין, רבי ישׂשׂכר־דובֿ רוקח, און מיטן בלאָזשעווער רבין, צבֿי־אלימלך שפּיראָ. דער בלאָזשעווער רבי, אַ באַקאַנטער מקובל, האָט געגעבן דעם יונגערמאַן אַן אייגענע באַוועגונג.


מוזיק

יעווגעני קיסין
די פּראָגראַם:
לודוויג וואַן בעטהאָווען
סאָנאַטע נומ׳ 14
(לבֿנה־סאָנאַטע);
סעמועל באַרבער
פּיאַנע־סאָנאַטע
פֿרעדעריק שאָפּען
"נאָקטורן", לאַ־בעמאָל מאַזשאָר
סאָנאַטע נומ׳ 3

דעם 3טן מײַ האָט אין קאַרנעגי־האָל געשפּילט דער פּיאַניסט יעווגעני קיסין. איך האָב בכּיוון אָנגערופֿן די דאַטע, ווײַל אַזעלכע געשעענישן מוזן אָנגעוויזן ווערן פּינקטלעך, בפֿרט אין אַזאַ קולטורעלן כּרך, ווי ניו־יאָרק מיט הונדערטער (אויב נישט טויזנטער) אונטערנעמונגען אין איין אָוונט. אַזאַ אָוונט פֿאַרגעדענקט זיך אויף לאַנגע יאָרן.
איך, אַני־הקטן, נעם זיך נישט אונטער צו שרײַבן אַ רעצענזיע אויף קיסינס קאָנצערט; איך בין זיכער, ס׳וועלן עס טאָן מיט גלאַנץ די הויך־פּראָפֿעסיאָנעלע מוזיק־קאָמענטאַטאָרן פֿון דער בכּבֿודיקער "ניו־יאָרק טײַמס". איך קאָן נאָר נאָכבאָמבלען אונדזער גרויסן ייִדישן פּאָעט: "כ׳בין געשטאַנען פֿאַרגאַפֿט... ווי אַ שטילע שמונה־עשׂרה..." — און דערנאָך, ווען דער לעצטער קלאַנג איז אויסגעגאַנגען, האָב איך אַ טראַכט געטאָן: ניין, דער אייבערשטער האָט פֿון דעסטוועגן קודם געשאַפֿן דעם קלאַנג און שוין דערנאָך פֿון אים אויסגעפֿורעמט דאָס וואָרט.


װעלט פֿון ייִדיש
‫צונויפֿגעשטעלט פֿון איציק גאָטעסמאַן

רעדנער יוסף בערגער (רעכטס) און פּראָפֿ׳ דזשאָסטין קאַמי שמועסן אויף דער חיים גראַדע־קאָנפֿערענץ בײַם "ייִדישן ביכער־צענטער"

צוריק צו חיים גראַדע

ווען חיים גראַדע איז געשטאָרבן אין 1982, האָט מען בכּבֿודיק אויפֿגעהאַלטן זײַן שאַפֿונג אין דער ייִדישער ליטעראַטור. אָבער פֿאַרן לייענער אויף ענגליש איז ער געווען ווייניקער באַקאַנט. נאָר געציילטע פֿון זײַנע ווערק האָט מען איבערגעזעצט, און זײַן פּאָעזיע האָט מען כּמעט ווי נישט געקאָנט איבערזעצן אויף ענגליש. זײַן וועלט־באַקאַנטער מיטצײַטלער יצחק באַשעוויס, וועלכער האָט געוווּנען דעם נאָבעל־פּריז אין 1978, האָט אים פֿאַרשטעלט מיט זײַן שם.
בעת די יאָרן נאָך גראַדעס טויט האָט מען געוויסע פֿון זײַנע ווערק איבערגעזעצט אויף ענגליש, אַרײַנגערעכנט זײַן וווּנדערלעכן אויטאָביאָגראַפֿישן ראָמאַן "דער מאַמעס שבתים", אין 1986. גראַדעס אַלמנה, אינאַ העקער־גראַדע, האָט אַזוי שטרענג אָפּגעהיט זײַן עזבֿון, אַז זי האָט ממש געשטערט די ווײַטערדיקע איבערזעצונגען. דעריבער האָבן די לייענער און ליטעראַטור־קריטיקער נישט געפֿונען דעם וועג צו זײַנע שאַפֿונגען. דער מצבֿ האָט זיך געביטן ווען אינאַ גראַדע איז געשטאָרבן אין מײַ 2010.
"אין די יאָרן נאָך זײַן טויט איז געשטיגן דער אינטערעס צו זײַנע ביכער, אָבער אינאַס סטראַשנדיקע בריוו — ׳רירט נישט אָן זײַנע ווערק׳ — האָט דעם אינטערעס אָפּגעשוואַכט. ערשט איצט איז מעגלעך צו פֿאָרשן די טעמע", האָט געזאָגט פּראָפֿ׳ דוד פֿישמאַן, פּראָפֿעסאָר פֿון ייִדישער געשיכטע בײַם "ייִדישן טעאָלאָגישן סעמינאַר", און אַ לעקטאָר בײַ דער אַנומלטדיקער קאָנפֿערענץ וועגן גראַדען בײַם "ייִדישן ביכער־צענטער" אין אַמהערסט, מאַסאַטשוסעטס. "ביז איצט וואָלט די קאָנפֿערענץ נישט געקאָנט צושטאַנד קומען", האָט צוגעגעבן דער גרינדער און פּרעזידענט פֿונעם "ביכער־צענטער", אַהרן לאַנסקי, בנוגע אינאַ גראַדעס אָפּאָזיציע — "ס‘איז פּשוט פֿריִער געווען צו שווער."