ראַדיאָ־פּראָגראַמען אויף ייִדיש זענען שוין לאַנג ניט קיין נײַעס, נאָר געוויינט­לעך ווערן זיי טראַנסמיטירט פֿאַר דערוואַקסע­נע, אין גרעסערע ייִדישע ייִשובֿים מיט קאָנ­צענטרירטע ייִדישע באַפֿעלקערונגען. שוועדן איז אין דעם פֿאַל אַ יוצא־מן־הכּלל. די ייִדישע באַפֿעלקערונג איז לפֿי־ערך קליין, און די "ייִדיש־ייִדישע", נאָך קלענער. אָבער מיט עטלעכע יאָר צוריק (2005) איז ייִדיש געוואָרן אויסגעקליבן ווי איינע פֿון די פֿינף "אָפֿיציעלע מינאָריטעטן־לשו­נות" פֿונעם לאַנד, ווי אַן אָנערקענונג פֿונעם פֿאַקט, אַז מען רעדט שוין דאָרטן ייִדיש מער ווי 400 יאָר!

מיט הונדערט יאָר צוריק איז אין סאַנקט־פּעטערבורג געשאַפֿן געוואָרן די ייִדישע היסטאָריש־עטנאָגראַפֿישע געזעל­שאַפֿט. כּדי אָפּצומערקן דעם דאָזיקן יובֿל און אַרומרעדן זײַנע פּועל־יוצאס, האָט דער צענטער “פּעטערבורגער יודאַיִק" בײַם אייראָ­פּעיִשן אוניווערסיטעט אין סאַנקט־פּע­טער­בורג בשותּפֿות מיטן מאָסקווער צענטער צו פֿאָרשן דעם רוסישן און מיזרח־אייראָפּעיִשן ייִדנטום, אָרגאַניזירט אַן אַקאַדע­מישע קאָנפֿערענץ.

דער בעל-מלאָכה איז געווען אַ ליבלינג בײַ די משׂכּילים, ווײַל ער האָט אין זיך פֿאַרקערפּערט דעם פּראָדוקטיוון עלע­מענט פֿון תּחום-המושבֿ. אָבער אין דער טראַדיציאָנעלער שטעטלדיקער געזעלשאַפֿט איז דער סטאַטוס פֿון מלאָכה געווען זייער אַ נידעריקער. י. ל. פּרץ האָט געשריבן אין זײַן עסיי "איבער פּראָפֿעסיאָנען" (ד״ה. "וועגן פּראָפּעסיעס"), אַז "ביז אַהער איז די מלאָכה געוועזן ניבֿזה בײַ אונדז ייִדן; אַזוי ווי פֿאַרצײַטנס איז געוועזן ניבֿזה דאָס זעלנערײַ,

דזשערעמי דאַובער האָט שטודירט ייִדישע ליטעראַטור אין האַרוואַרד-אוניווערסיטעט און באַקומען אַ דאָקטאָראַט אין ייִדיש פֿון אָקספֿאָרדער אוניווערסיטעט. ער איז פּראָפֿעסאָר פֿון ייִדיש אין קאָלאָמביע-אוניווערסיטעט אין ניו-יאָרק. זײַן ערשט בוך, “אַנטאָניאָס שדים׃ מחברים פֿון דער השׂכּלה און דאָס געבורט פֿון מאָדערנער ייִדישער און העברעיִשער ליטעראַטור", באַהאַנדלט דעם באַנוץ פֿון טראַדיציאָנעלע ייִדישע מקורים אין דער ייִדישער און העברעיִשער השׂכּלה-ליטעראַטור.

נישט לאַנג צוריק האָט די וועבזײַט פֿון דער פּעטערבורגער "רוסלענדישער נאַציאָ­נאַלער ביבליאָטעק" געעפֿנט אַן אוניקאַלן קאַטאַלאָג פֿון בערך 2,500 ייִדישע ביכער, אַרײַנגערעכנט אַ סך זעלטענע סאָוועטישע און מיזרח-אייראָפּעיִשע אויסגאַבעס. דער פֿעברואַר-נומער פֿון אונדזער בײַלאַגע "ווײַטער" האָט איבערגעגעבן וועגן דער צוגרייטונג-אַרבעט איבערן פּראָיעקט; איצט איז דער קאַטאַלאָג אָפֿיציעל פֿאַרעפֿנטלעכט געוואָרן אויף דער אינטערנעץ, אויפֿן אַדרעס: "www.nlr.ru/rlin1/idish.php"

ס׳איז געווען כּמה-וכּמה יאָרן צוריק, אינעם פֿאָריקן יאָרהונדערט, ווען איך האָב נאָך געוווינט אין אוקראַיִנע. כ׳בין געקומען מיט מײַנע עלטערן צו אונדזערע קרובֿים, און דאָרטן זײַנען שוין געווען עטלעכע געסט, אָנגעקומענע אַזש פֿון מאָסקווע צי לענינגראַד. איינע פֿון זיי, אַן עלטערע פֿרוי, האָט געהערט צו אַזאַ טיפּ פּערזאָנען וואָס איז שוין ניט בנימצא. מע זעט זיי נאָר אויף די אַלטע פֿאָטאָס צי אין קאָסטומירטע דראַמעס — אינטעליגענטע פּנימער, צו וועל­כע עס האָט זיך קיין שמינקע (שוין אָפּגע­שמועסט פֿון פּלאַסטישע אָפּעראַציעס) ניט צוגערירט.

במשך פֿון די לעצטע פֿופֿצן יאָר האָט מען אין פּעטערבורג זיך גענומען צו די רײַכע אוצרות פֿון ש. אַנ־סקיס עטנאָגראַפֿישע עקספּעדיציעס אין אוקראַיִנע און וואָלין, 1912 — 1914. אין די 1990ער און אין די לעצ­טע יאָרן זענען אָרגאַניזירט געוואָרן אויס­שטעלונגען, צוזאַמענגעשטעלט קאַטאַלאָגן פֿון די זאַמלונגען, און מע רעדט אויך וועגן גרינדן אַן עטנאָגראַפֿישן מוזיי, וווּ מע זאָל קענען אויסשטעלן אַ סך פֿון אַנ־סקיס מאַטע­ריאַלן.

איך וויל ניט מאַכט קיין אָנשטעל, אַז איך טראַכט די גאַנצע צײַט וועגן דער געשיכטע פֿון סאָוועטישער אָרטאָגראַפֿי­שער איבערקערעניש און שרײַב דערפֿאַר וועגן דעם די דאָזיקע נאָטיצן. הגם איך האָב עס אַ מאָל געפֿאָרשט און באַשריבן, קוק איך שוין לאַנג ניט אין יענער זײַט. אָבער צוויי אַנומלטיקע געשעענישן האָבן מיר דערמאָנט וועגן דעם דאָזיקן ענין.

דער באַנײַטער זשורנאַל "צוקונפֿט", רעדאַגירט פֿון באָריס סאַנדלער און גענאַדי עסטרײַך, האָט שוין באַקומען אַ פֿעסטן פֿאָרמאַט, וואָס שפּיגלט אָפּ די אידעיִשע און קולטורעלע אײַנשטעלונגען פֿון דער רעדאַקציע. יעדער נומער עפֿנט זיך מיט אַ פּרטימדיקן שמועס מיט איינעם פֿון די חשובֿע ייִדישע קולטור־טוער, געבוירן אין אַמעריקע און האָט געמאַכט אַ וויכטיקן בײַטראָג אין דער אַנטוויקלונג פֿון ייִדיש. דאָס מאָל טרעפֿט מען זיך אויף די זײַטן פֿון דער צײַטשריפֿט מיט חנה מלאָטעק.

ערשט בעתן חורבן האָבן זיי זיך באַוויזן אויף דער אַמעריקאַנער ייִדישיסטן־גאַס, די "ייִדישיסטן־רעוויזיאָניסטן". וואָס אַן אמת, האָט יעדערער פֿון זיי שוין פֿון פֿריִער מיט עפּעס געהאַט אָנגעוויזן וווּהין ער צילט, נאָר אין גאַנצן באַוויזן זיך האָבן זיי זיך ערשט ווען דער חורבן איז שוין געווען אַ פֿאַרטיקער, אַ געחסמעטער און אַ דורכגעפֿירטער. יעדערער איז געווען אַ בעל־תּשובֿה לויט אַן אייגענעם "עד־כּאַן אומרים בשבת־הגדול", דאָס הייסט, אויף מער ווי אויף אַ געוויסער אַליין־באַשטימטער רעוויזיע פֿון ייִדישער וועלטלעכקייט זענען זיי ניט געווען פֿעיִק און זייערע חסידים זענען ניט געווען גרייט.

• שמעון פֿרוג

שבֿועות

.I

אַ כּישוף־מאַכער איז די נאַכט,
די שטילע, בלויע נאַכט —
מיט צאַרטע פֿינגער האָט זי מיר
די אויגן צוגעמאַכט;

די אויגן מיר פֿאַרשלעפֿערט שטיל,
דאָס האַרץ מיר אויפֿגעוועקט:
מיט ווײַסע פֿליגלען, ווייך ווי זײַד,
מיך ליבלעך צוגעדעקט,

דער ליבער, גרינער יום־טובֿ גייט.
די לופֿט איז בלוי און ריין:
אויף יעדן גרעזעלע שטראַלט־אויף
אַ העלער איידל־שטיין...

דער "פּאַריזער ייִדיש־צענטער — מעדעם־ביבליאָטעק" האָט יענע וואָך געמאָלדן, אַז זי האָט אונטערגעשריבן אַ פֿאַרקויף־צוזאָג צו באַקומען אַ בנין אינעם 10טן שטאָטקרײַז פֿון פּאַריז, לעבן דער מעטראָ־סטאַנציע "רעפּוב­ליק". זיי וועלן רעמאָנטירן דאָס געבײַ און זיך אַרײַנציִען אַהין ווי גיך מעגלעך. דאָס וועט אַוודאי קאָסטן גרויסע געלטער און דער צענטער האָט אָנגעהויבן אַ געלט־קאַמפּאַניע צו שאַפֿן די נייטיקע פֿאָנדן צו קויפֿן און דורכפֿירן דעם רעמאָנט.