דעם 20סטן מערץ איז געשטאָרבן מײַן קאָלעגע און פֿרײַנד, דער באַקאַנטער איבערזעצער פֿון ייִדיש אויף ענגליש און ליטעראַטור-קענער יוסף שערמאַן. נאָך מיט עטלעכע חדשים צוריק, אָנהייב דעצעמבער, האָבן מיר ביידע זיך באַטייליקט אין אַ קאָנפֿערענץ אין דער דײַטשישער אוניווערסיטעטישער שטאָט הײַדעלבערג. יוסף האָט זיך דעמאָלט ניט באַקלאָגט אויפֿן געזונט. אמת, די שטימונג איז בײַ אים געווען ניט פֿון די בעסטע, ווײַל דאָס איז געווען זײַן לעצט אַקאַדעמיש יאָר אין אָקספֿאָרד. אין מײַ חודש האָט ער געדאַרפֿט ווערן 65 יאָר אַלט, וואָס איז אין ענגלאַנד דער עלטער, ווען מע מוז, בדרך-כּלל, פּענסיאָנירט ווערן.

אין אויגוסט 1914, ווען די ערשטע וועלט-מלחמה איז אויסגעבראָכן, איז עס גלײַך געוואָרן אַ טראַגעדיע פֿאַר הונדערטער טויזנטער ייִדן. ערשטנס, האָבן בלוטיקע באַטאַליעס זיך אָפּגעשפּילט אויף די טעריטאָריעס, געדיכט באַפֿעלקערטע דורך ייִדן. צווייטנס, האָבן בערך פֿינף הונדערט טויזנט ייִדן געדינט אין די אַרמייען פֿון ביידע צדדים אין דער בלוט-פֿאַרגיסונג. די רוסישע אַרמיי האָט כּמעט גלײַך גענומען באַשולדיקן די ייִדן פֿונעם תּחום-המושבֿ אין סימפּאַטיעס צו די דײַטשן.

די אינספּיראַציע פֿאַר דעם אַרטיקעלע איז מיר געקומען פֿון צוהערן זיך צו אַ בריליאַנטענעם אַמעריקאַנער קאָמעדיאַנט־פֿילאָסאָף מיטן נאָמען דזשאָרדזש קאַרלין. נישט געקוקט אויף דעם, וואָס דער חבֿרהמאַן איז נישט לאַנג צוריק געשטאָרבן, האָט מען אים באַערט אין קענעדי־צענטער אין וואַשינגטאָן און צוגעטיילט אַ פּרעסטיזשפֿולן פּריז. פֿרעגט זיך די פֿראַגע: אין וואָס איז באַשטאַנען די גרויסקייט פֿון זײַן הומאָר? וועל איך אײַך תּיכּף זאָגן.

משה אָלגין (1878—1939) האָט געשפּילט אַ ממשותדיקע ראָלע אין דער געשיכטע פֿון "פֿאָרווערטס", וווּ זײַנע אַרטיקלען האָבן זיך געדרוקט פֿון 1907 ביז דער שפּאַלטונג אין האַרבסט 1921, ווען אַ גאַנצע גרופּע זשורנאַליסטן האָבן פֿאַרלאָזט די צײַטונג. אָלגין איז געוואָרן אַ צענטראַלע פֿיגור צווישן די אַמעריקאַנער ייִדישע קאָמוניסטן. אָבער אין 1920—1921, בעת זײַן נסיעה קיין רוסלאַנד, איז ער נאָך קיין קאָמוניסט ניט געווען. די דאָזיקע רײַזע האָט פּרטימדיק אַנאַליזירט דער ניו-יאָרקער היסטאָריקער דניאל סאָיער אין זײַן אַרטיקל Soviet Travel and the Making of an American Jewish Communist: Moissaye Olgin’s Trip to Russia in 1920—1921, וואָס איז אַרויס אין זשורנאַל American Communist History אין יאָר 2005 (באַנד 4, נומער 1).

צו זײַן 40סטן יאָרצײַט

לייב מאָרגענטוי איז געווען אַ ייִדישער פּאָעט וואָס האָט געשטאַמט פֿון פּינסק, געלעבט אין סאָוועט־רוסלאַנד בעת דער מלחמה, און צום סוף — אין ישׂראל. לייב מאָרגענטוי איז דער פּסעוודאָנים פֿון חנן־לייב סאַפּאָזשניק. ער איז געבוירן אין 1905 אין פּינסק, אין אַן אַרבעטער־משפּחה. ער האָט געלערנט אין חדר, אין אַ ייִדיש־העברעיִשער פֿאָלקסשול, און אין אָוונט־קורסן. צו 13 יאָר איז ער געוואָרן אַ שוסטער.

בײַ מיר האָט זיך געשאַפֿן אַן אײַנדרוק, אַז דווקא אין אוקראַיִנע האָט ייִדיש איבערגעלעבט אַ באַזונדערס טראַגישן אונטערגאַנג. אין רוסלאַנד זײַנען פֿונדעסטוועגן דאָ ערנסטע פֿאָרשער און לערער פֿון ייִדיש און ייִדישער קולטור. אַפֿילו אין ווײַסרוסלאַנד זעט עס אויס — לכל-הפּחות פֿון דער ווײַטנס — בעסער איידער אין אוקראַיִנע. איך רעד שוין ניט וועגן פּוילן, וווּ עס זײַנען טעטיק אַ צאָל ערנסט-אויסגעשולטע אינטעלעקטואַלן פֿונעם ייִנגערן דור.

קיין אַנדערער ייִדישער שרײַבער האָט נישט איבערגעלאָזט אַזאַ השפּעה אויף דער אַלגעמיינער פּאָפּולער קולטור, ווי עס טראָגט אין זײַנע ווערק, שלום־עליכם. און וואָס איז דען דער חידוש: צי איז נישט געווען דער גאַנצער געדאַנק פֿון ניצן אַזאַ פּען־נאָמען, כּדי צו באַצייכענען דעם מחברס ציל פֿון ווערן אַ פּשוטער ייִד, נישט אַנדערש פֿון אַלע פֿאָלקס־טיפּן, וואָס ער האָט באַשריבן מיט זײַן פּען?

* נח פּרילוצקי (1882 — 1941) איז געווען אַן אַדוואָקאַט, ייִדיש־פֿאָרשער, פֿאָלקלאָריסט, לינגוויסט, קריטיקער, זשורנאַליסט און פּאָליטישער פֿירער פֿון די פּוילישע ייִדן צווישן די צוויי וועלט־מלחמות.

שלום־עליכם האָט זיך זײַנע באַליבטע ליטעראַרישע פֿאָרמען. לייענט די בריוועלעך פֿון מנחם־מענדלען און שיינע־שיינדל, מיט די מאָנאָלאָגן פֿון טבֿיה דעם מילכיקן, פֿון יענטע דער קוראָלאַפּניטשקע, פֿון דעם כּתרילעווקער בעל־עגלה, פֿון ייִד מיטן מאָגן — און אײַך מוז זיך וואַרפֿן אין די אויגן דאָס באַזונדערע אַרטיסטישע פֿאַרגעניגן, וואָס פֿילט זיך אין יעדער שורה פֿון די דאָזיקע שאַפֿונגען.

ווי אַזוי דער גרויסער ייִדישער שרײַבער שלום־עליכם האָט זיך אויפֿגעפֿירט אין זײַן היים. — געשילדערט פֿון זײַן איידעם, דעם באַוווּסטן שרײַבער י. ד. בערקאָוויטש.

"מײַן רעפּובליק" — אַזוי פֿלעגט שלום־עליכם רופֿן זײַן אייגענע היים. ער האָט דערמיט געוואָלט באַצייכענען אי דעם ליבעראַלן "רעפּובליקאַנישן" רעזשים, וואָס הערשט אין זײַן הויזגעזינד און גיט די מעגלעכקייט יעדן איינציקן מיטגליד צו באַוועגן זיך פֿרײַ, לויט זײַנע אײַנגעבוירענע אייגנשאַפֿטן און נייגונגען,

ווי עס קומט פֿאָר מיט אַלע גרויסע שרײַבער, ווערט שלום־עליכם פֿון דאָס נײַ איבערגעלייענט און אָפּגעשאַצט דורך יעדן נײַעם דור לייענער און פֿאָרשער. מען זוכט כּסדר נאָך נײַע מאַטעריאַלן און קוקווינקלען, מען אַנטפּלעקט נײַע פֿאַרבאָרגענע טײַטשן, און מען געפֿינט נײַע פּאַראַלעלן מיט אַנדערע שרײַבער און קולטורן. נאָר אויף אַזאַ אופֿן קאָן אַ שרײַבער בלײַבן לעבעדיק און ניט פֿאַרוואַנדלט ווערן אין אַ שיינעם מאָנומענט.

די וואָך האָט "דער נאַציאָנאַלער ביכער־צענטער" אין אַמהערסט, מאַסאַטשוסעטס, מודיע געווען, אַז די גאַנצע טעקסטן פֿון 10,000 ווערק פֿון דער מאָדערנער ייִדישער ליטעראַטור קען מען איצט לייענען און אָפּדרוקן בחינם. די ביכער האָבן זיך געפֿונען אינעם צענטערס "סטיוואַן ספּילבערג דיגיטאַלישע ביבליאָטעק". מיט צען יאָר צוריק האָט די ספּילבערג־פֿונדאַציע בײַגעשטײַערט 5 מיליאָן דאָלאַר, אָנצוהייבן דאָס סקאַנירן די ייִדישע ביכער בײַם "צענטער".